Category: կենսաբանություն 9

Ածխաջրերը լինում են պարզ և բարդ, դյուրամարս և դժվարամարս: Պարզ ածխաջրերը մասնակցում են օրգանիզմում իրականացվող գործընթացներին: Պարզ ածխաջրերից են գլյուկոզան, ֆրուկտոզան և գալակտոզան: Բարդ ածխաջերերը մասնատվում են պարզ ածխաջրերի և նոր միայն մարսվում: Բարդ ածխաջրերը բաժանվում են երկու տեսակի. դիսախարիդներ՝  սախարոզը, մալտոզը, լակտոզը և պոլիսախարիդներ՝ օսլա, գլիկոգեն, պեկտին և ցելյուլոզա: Ածխաջրերից ամենաճանաչվածը գլյուկոզան է: Այն մեծ դեր է խաղում նյութափոխանակության գործընթացում: Գլյուկոզան ապահավում է օրգանիզմը էներգիայով: Արյան մեջ գլյուկոզայի պակասը հանգեցնում է հետևյալ հետևանքների՝

1. Հոգնածություն
2. Գրգռվածություն
3. Սրտխառնոց
4. Աշխատելու անկարողություն
5. Գիտակցության կորուստ:

Գլյուկոզայով հարուստ են խաղողը, գիլասը, ազնվամորին, ելակը, ձմերուկը և այլ քաղցր մրգեր: Գլյուկոզա պարունակում են նաև բանջարեղենները: Ի տարբերութուն գլյուկոզայի՝ ֆրուկտոզան ինսուլին հորմոնի կարիքը չունի, որպեսզի արյունից թափանցի օրգանիզմի բջիջներ: Լյարդում ֆրուկտոզայի մի մասը վերածվում է գլյուկոզայի:

Ֆրուկտոզ պարունակում են խաղողը, խնձորը, բալը, գիլասը, տանձը, սեխը, ձմերուկը, մորին և հաղարջը: Ֆրուկտոզան քիչ քանակությամբ պարունակվում է նաև բանջարեղենների մեջ: Հիշեցնենք, որ մեծ քանակությամբ ֆրուկտոզա պարունակում է մեղրը:

Պարզ ածխաջուր գալակտոզան իր բնական ձևով չի հանդիպում մթերքների մեջ: Սակայն միանալով գլյուկոզային այն ձևավորում է դիսախարիդ՝ լակտոզան, որն էլ կաթնամթերքի ձևով՝ կաթ, թթվասեր, պանիր, յոգուրտ, մածուն, ներթափանցում է մեր օրգանիզմ: Ստամոքսաղիքային տրակտում լակտոզան մասնատվում է գլյուկոզայի և գալակտոզայի: Գալակտոզան ներթափանցելով արյան մեջ լյարդում վերածվում է գլյուկոզայի:

Սախարոզը դիսախարիդ է, որը ներառում է գլյուկոզա և ֆրույտոզա: Շաքարի 99.5%ը բաղկացած է սախարոզից: Ստամոքսաղիքային տրակտում շաքարը արագ մասնատվում է գլյուկոզայի և ֆրույտոզայի, որոնք անմիջապես ներթափանցում են արյան մեջ: Տարածված կարծիք կա, որ մեծ քանակությամբ շաքար պարունակող մթերքներում պարունակվում են դատարկ կալորիաներ: Բանն այն է, որ օգտագործելով չափազանց քաղցր սնունդ, մենք ստանում են մեծ էներգիա, որի ավելացած մասը ձևավորում է ճարպեր և մենք այդ սնունդից չենք ստանում այնպիսի անհրաժեշտ սննդարար նյութեր, որոնք կարևոր են օրգանիզմի համար:

Սախարոզը պարունակվում է դդմի, դեձղի, մանդարինի և բազուկի մեջ: Սախարոզի աղբյուր են հանդիսանում նաև մուրաբան, թխվածքները, կոնֆետները, պաղպաղակը, հյութերը և այն ամենը, ինչը պարունակում է մեծ քանակությամբ շաքար:

Օսլան օրգանիզմում վերածվում է գլյուկոզայի: Օսլա պարունակող հիմնական մթերքներից են շիլաները, թխվածքները, կարտոֆիլը: Շիլաներից քիչ օսլա է պարունակում վարսակի շիլան, իսկ մեծ քանակությամբ օսլա պարունակում է հնդկաձավարը և բրինձը: Օսլա պարունակում են նաև լոբազգիները՝ ոլոռը, լոբին և ոսպը, իսկ ահա սոյայի մեջ շատ քիչ քանակությամբ օսլա է նկատվում: Գլիկոգենը կենդանական ծագման ածխաջուր է և ոչ մեծ քանակությամբ առկա է լյարդի և մսի մեջ:

Այս ածխաջրերը բարդ կառուցվածք ունեն և չեն մարսվում օրգանիզմի կողմից: Կար ժամանակ, երբ դրանք ավելորդ էին համարվում սննդակարգում ներառելու համար, սակայն պարզվում է, որ նրանք կարևոր դեր են ունեն մարսողության գործընթացի խթանման համար, օրգանիզմից դուրս են հանում տոքսինները և շլակները, նպաստում են աղիներում օգտակար բակտերիաների առաջացմանը:

Ցելյուլոզա և պեկտիններ պարունակվում են բանջարեղենի, մրգերի մեջ:

Միրգը խորհուրդ չի տրվում ուտել երեկոյան, քանի որ այն պարունակում է ածխաջրեր և էներգիայի ավելցուկը նպաստում է ճարպերի առաջացմանը: Երեկոյան ուտելիքը պետք է բաղկացած լինի սպիտակուցներից և չպարունակից օսլա:

Ածխաջրերը կարևոր դեր են խաղում մեր օրգանիզմի համար և չի կարելի նրանցից հրաժարվել: Սակայն դյուրամարս ածխաջրերի չարաշահումը կարող է վնասել առողջությունը: Արյան մեջ գլյուկոզայի ավելցուկը նպաստում է ինսուլինի մակարդակի բարձրացմանը և դա էլ հանգեցնում է ճարպերի առաջացմանը: Դիոտոլոգները խորհուրդ են տալիս պարզ ածխաջրերը փոխարինել բարդ ածխաջրերով, որոնք աստիճանաբար են մասնատվում և արյունը ապահովում գլյուկոզայով:

Կյանքի հարատևման հիմնական պայմանը օրգանիզմների` իրենց նմաններին վերարտադրելու հատկությունն է: Դա իրականանում է բազմացման միջոցով: Գոյություն ունի բազմացման 2 հիմնական եղանակ՝ անսեռ և սեռական:

Բազմացման առավել կատարյալ եղանակը սեռական բազմացումն է, որին մասնակցում են երկու՝ արական և իգական առանձնյակներ: Յուրաքանչյուրում զարգանում են սեռական բջիջներ, իգականում` ձու կամ ձվաբջիջ, արականում՝ սպերմիում կամ սպերմատոզոիդ:

Սպերմատոզոիդի և ձվաբջջի միաձուլումից առաջանում է բեղմնավորված ձու՝ զիգոտ, որը զարգանալով առաջացնում է նոր օրգանիզմ:

Արական սեռական համակարգ:

Արական սեռական համակարգի օրգաններն են զույգ սերմնարանները (ամորձիները), զույգ սերմնածորանները, սերմնաբշտիկները, շագանակագեղձը (պրոստատ) և առնանդամը:

Սերմնարաններն օվալաձև են, ունեն 3−5 սմ երկարություն և 13−30 գ զանգված: Դրանք տեղակայված են ամորձապարկում և կազմված են ոլորուն խողովակներից, որոնցում առաջանում են արական սեռական բջիջները՝ սպերմատոզոիդները:

Սերմնարաններում սինթեզվում են նաև արական սեռական հորմոններ, որոնք ազդում են սեռական համակարգի օրգանների և երկրորդային սեռական հատկանիշների ձևավորման վրա:

Սերմնաբշտիկները և շագանակագեղձը (իր անունը ստացել է շագանակի տեսք ունենալու համար) մշակում են սերմնահեղուկ, որը, միախառնվելով սպերմատոզոիդներին, ձևավորում է սպերման:

Ուշադրություն

1 սմ³ սպերմայում կա 20−60 միլիոն սպերմատոզոիդ:

Յուրաքանչյուր սպերմատոզոիդ ունի գլխիկ, վզիկ և պոչ, որով նա շարժվում է: Սպերմատոզոիդները սերմնատար խողովակներով դուրս են գալիս ամորձապարկից, մտնում որովայնի խոռոչ, ապա բացվում սեռական անդամի միջով անցնող միզանցքը: Սպերման հեռացվում է վերջինիս միջոցով:

Իգական սեռական համակարգ:

Իգական սեռական համակարգի օրգաններն են ձվարանները, արգանդափողերը, արգանդը, հեշտոցը և ամոթույքը:

Ձվարանները զույգ խառը գեղձեր են, որոնք ունեն 3−4 սմ երկարություն և 6−7 գ զանգված: Ձվարաններում առաջանում են ձվաբջիջները և իգական սեռական հորմոնները:

Արգանդը մկանակազմ տանձաձև օրգան է, որի խոռոչը պատված է լորձաթաղանթով: Խոռոչում զարգանում է պտուղը, ապահովվում է նրա զարգացումն ու պաշտպանումը: Արգանդի ստորին մասը՝ վզիկը, տեղադրված է հեշտոցում:

Հեշտոցի մուտքը շրջապատված է մաշկային ծալքերով՝ սեռական շուրթերով և ծածկված է շարակցահյուսվածքային թաղանթով (կուսաթաղանթ):

Ձվարաններում պարբերաբար հասունանում են սեռական բջիջները: Նորածին աղջկա ձվարաններում արդեն կա 400.000 չհասունացած ձվաբջիջ, որոնցից կյանքի ընթացքում հասունանում են 300−500-ը: Մնացացծներն ապաճում են (հետ են զարգանում):

Սեռահասուն օրգանիզմում յուրաքանչյուր ամիս պարբերաբար ձվարաններից մեկում հասունանում է մեկ ձվաբջիջ պարունակող փոքր բշտիկ՝ ֆոլիկուլ: Ձվաբջջի հասունանալուց հետո ֆոլիկուլը պատռվում է, ձվաբջիջը դուրս է գալիս, կատարվում է ձվազատում, ապա արտամղված ձվաբջիջն ընկնում է ձվատար խողովակ՝ արգանդափող, որտեղ ավարտվում է նրա հասունացումը: Ձվազատումից մոտ 12−14 օր անց ձվաբջիջն ընկնում է արգանդի խոռոչ:

Եթե ձվաբջիջը բեղմնավորվում է, առաջացած սաղմը կպչում է արգանդի պատին: Եթե ձվաբջիջը չի բեղմնավորվում, ապա օրեր անց արգանդի լորձաթաղանթի հետ միասին պոկվում, հեռանում է: Գործընթացը ուղեկցվում է ոչ մեծ քանակի արյունահոսությամբ: Այդ երևույթը կոչվում է դաշտան (մենստրուացիա): Այն տևում է 3−4 օր և կրկնվում է 28 օր հետո:

Տղայի և աղջկա սեռական հասունացման առանձնահատկությունները: Սեռական հասունացման շրջանում սեռական հորմոնների ազդեցությամբ զարգանում են երկրորդային սեռական հատկանիշները:

Աղջիկների սեռական առանձնահատկություններն են. մարմնի զանգվածը և հասակը զգալիորեն ավելանում են, մաշկը և մազերը դառնում են ավելի ճարպոտ, մեծանում է մարմնի քրտնարտադրությունը, թևատակերում (անութափոսերում) մազեր են աճում, կրծքագեղձերն աստիճանաբար մեծանում են, լայնանում են կոնքերը և սկսվում է դաշտանը: Այդ հատկանիշները դրսևորվում են 9−11 տարեկան հասակում:

Տղաների սեռական հասունացումն սկսվում է 10−12 տարեկանում և բնորոշվում է հետևյալ առանձնահատկություններով. մեծանում են արական սեռական օրգանները, իրենք դառնում են ավելի թիկնեղ, մազակալում են անութափոսերը և ոտքերը, դեմքը, ձայնը կոշտանում է, պարանոցի առջևի մասում արտահայտվում է «ադամախնձորը» (վահանաճառ) և սկսվում է սերմնարտադրություն:

Դոմինանտություն

Դոմինանտություն է կոչվում այն գենը, երբ ժառանգում է դոմինանտ գենը ու արտահայտվում է ֆենոտիպորեն։ Հիբրիդային օրգանիզմում ծնողական ձևերից մեկի հատկանիշի գերակշռման երևույթը կոչվում է դոմինատություն։ Հատկանիշի դոմինանտ ալելային գենը ընդունված է նշանակել լատինական մեծատառով։ Օրինակ ՝ եթե ծնողներից մեկը ունի շականագույն աչքեր, իսկ մյուսը ՝ կապույտ աչքեր, ապա նրանց սերունդը կունենա կամ շականակագույն աչքեր կամ կապույտ։ Եթե ծնողներից մեկը սևահեր է, իսկ մյուսը շիկահեր, ապա նրանց սերունդը կլինի շիկահեր։ Եթե ծնողներից մեկը սպիտակամորթ է, իսկ մյուսը սևամորթ, ուրեմն նրանց սերունդը կլինի կամ սևամորթ կամ կլինի այդ երկու գույների խառնուրդը։

Ոչ լրիվ դոմինանտություն

Դոմինանտը ունի նաև իր հակադիր ձևը, որը կոչվում է ոչ լրիվ դոմինանտություն։ Ոչ լրիվ դոմինանտությունը դիտարկվում է այնպիսի հատկանիշների ժառանգման դեպքում, ինչպիսիք են թռչունների փետուրների կազմությունը, խոշոր եղջերավոր անասունների և ոչխարների բրդի գունավորումը, մարդկանց օրգանիզմում կենսաքիմիական հատկանիշները, ծաղկի գունավորումը և այլն։ Օրինակ ՝ գիշերային գեղեցկուհի կոչվող բույսի երկու ժառանգական ձևերն ունենում են մեկը ՝ կարմիր, մյուսը ՝ սպիտակ գունավորմամբ ծաղիկներ։ Դրանց խաչասերման հետևանքով դիտվում է միակերպություն և առաջին սերնդում ի հայտ են գալիս վարդագույն ծաղիկներ, որը դրսևորում է հատկանիշի միջանկյալ բնույթը։ Երկրորդ սերնդում, երբ խաչասերվում են առաջին սերնդի առանձնյակները, դիտվում է ճեղքավորում ՝ 1:2:1 ՝ ինչպես ըստ գենոտիպի, այնպես էլ ըստ ֆենոտիպի, այսինքն ՝ երկրորդ սերնդի առանձնյակների 25%-ը ունենում են կարմիր գույնի ծաղիկներ (հոմոզիգոտ AA գենոտիպով), 25%-ը ՝ սպիտակ (հոմոզիգոտ aa գենոտիպով) և 50%-ը վարդագույն ծաղիկներ (հետերոզիգոտ Aa գենոտիպով)։

Կոդոմինանտություն

Կոդոմինանտություն է կոչվում այն գենը, երբ գեների երկու ալելները մասնակցում են հետերոզիգոտ առանձնյակի հատկանիշի որոշման ժամանակ։ Նաև կոդոմինանտություն է կոչվում այն գենը, երբ ռեցեսիվ գենը դոմինանտ գենի հետ միասին արտահայտվում է։

Նուկլեյնաթթվի դերը մարդու օրգանիզմում

Ածխաջրի դերը մարդու օրգանիզմում

Վիտամինների դերը մարդու օրգանիզմում

Սպիտակուցների դերը մարդու օրգանիզմում

Ճարպերի դերը մարդու օրգանիզմում

Ուղղորդող   հարցերը`

·  Որո՞նք են  կենդանի  օրգանիզմի  հիմնական  տարրերը, որոնք  նաև  անվանում  են   

    կենսական  տարրեր

Կենդանական բջջի բաղադրության հիմնական տարրերը կոչվում են մակրոտարեր: Դրանք են՝ ածխածին(C), ջրածին(H), թթվածին(O), ազոտ(N), կալիում(K), կալցիում(Ca), երկաթ(Fe), ֆոսֆոր(P), ծծումբ(S), մագնեզիում(Mg), նատրիում(Na):

• Որո՞նք են  կենդանի  օրգանիզմի  հիմնական  տարրերը՝մակրո-, միկրո-,ուլտրատարրեր

• Մակրոտարրերը կենդանական բջջի 98%-ն են զբաղեցնում: Նրանց վրա են հիմնված բջջի գլխավոր ֆունկցիաները: Միկրոտարրերը կազմում են բջջի զանգվածի շատ փոքր մասը, բայց ազդում են նրա կենսապրոցեսների վրա: Ուլտրամիկրու տարրերը այն տարրերն, որոնք հանդիպում են բջջում, բայց շատ ավելի հազվադեպ քան միկրոտարրերը: Դրանց ազդեծությունը բջջի գործառույթների վրա ապացուցված չէ:

·  Ո՞րն է  կենդանի  օրգանիզմի  կառուցվածքային  միավորը, կենդանական  և  բուսական  բջիջների նմանությունները  և  տարբերությունները

Կենդանի օրգանիզմի կառուցողական միաորը բջիջն է: Այն լինում են բուսական և կենդանական: Կենդանական բջիջների թաղանթը ավելի բարակ է, բայց կա կորիզ, որը չունեն բուսական բջիջները: Բուսական բջիջների թաղանթը ավելի հաստ է և պատրաստված է ցելյուլոզ պոլիսախարիդից:

·  Ինչու՞  են  գիտնականներն ասում. «Կյանքը՝ սպիտակուցների գոյության ձևն  է»

Սպիտակուցները պոլիմեռներն են, որոնց մոնոմեռը ամինաթթուն է: Նրանք անմիջականորեն ազդում են օրգանիզմում առաջացող քիմիական ռեակցիաներին և կատարում են բազմաթիվ փունկցիաներ՝ կարգավորող, կառուցվածքային, շարժողական,  տեղափոխման, պահեստային, պաշտպանողական:

·  Որո՞նք են սպիտակուցների, ածխաջրերի, ճարպերի, նուկլեինաթթուների,     

    վիտամինների  գործառույթները կենդանի օրգանիզմում

Սպիտակուցների փունկցիաները՝ կարգավորող, կառուցվածքային, շարժողական,  տեղափոխման, պահեստային, պաշտպանողական: Ածխարերի ֆունկցիաները՝ էներգիական, պաշտպանողաական: Ճարպերը լիպիդների տեսակներից մեկն է: այն նույնպես կարող է հանդիսանալ էներգիայի աղբյուր, բայց նաև օգտագործվում է ինչպես վիտամինների և այլ նյութերի լուծիչ: Նաև այն ունի կարգավորիչ գործառույթ(օր.՝ էսթրոգեն, տեստեստերոն):

·  Ինչպիսի՞  օրգանական և  անօրգանական  նյութեր  կան  կենդանի  օրգանիզմում:

Անօրգանական — ֆոսֆոր, կալցիում, երկաթ, ջուր, սնդիկ…

օրգանական — ճարպեր, ածխաջրեր, սպիտակուցներ

Նուկլեինաթթուները պոլիմերներ են, որոնց մոնոմերները կոչվում են նուկլեոիդներ: Այս նյութերն առաջին բջջի կորիզում հայտնաբերել է շվեցարացի կենսաքիմիկոս Ֆ. Միշերը 19-րդ դարում, դրանով է պայմանավորված նրանց ավանումը՞ Իսկ հետագայում նուկլեինաթթուներ գտնվել են նաև բջջի այլ օրգանոիդներում և մասերում:

ԴՆԹի-ի մոլեկուլն իրենից ներկայացնում է երկու՝ մեկը մյուսի շուրջ ոլորված թելեր՝ շղթաներ, որոնցից յուրաքանչյուրը պոլիմեր է, որի մոնոմերներն են նուկելոդիները: Նուկլեոտիդը միացությունը է՝ կազմված է երեք նյութերից՝ ազոտական որոշակի տեսակի հիմքից, ածխաջրից և ֆոսֆորական թթվից: ԴՆԹ-ի մոլեկուլում տարերում են 4 տեսակ նուկլեոտիդներ, որոնցում ածխաջուրը և ֆոսֆորական թթուն միանման են, և դրանք իրարից տարբերվում են միայն ազոտական հիմքով: Նուկլեինաթթուների հիմնական ֆունկցիան սպիտակուցների կառուցվածքի մասին տեղեկատվության պահպանումն է, հաջորդ սերունքներին փոխանցումը, ինչպես նաև սպիտակուցի սենթեզի իրականացումը:

ԴՆԹ-ի երկու շղթների միացման մեջ կարևոր օրինաչափություն կա, մի շղթաթի նուկլեոտիդ: Այս զուգակցումներից յուրաքանչուրում զույգ նուկլեոտիդները կարծես իրար լրացնում են :

ԴՆԹ-ի այսպիսի կառուցվածքը հայտնաբերել է ամերիկացի կեսնաբան Ջեյս Ուոթսոնը և անգլիացօ ֆիզիկոս Ֆրենսիս Քրիկը: ՌՆԹն կառուցվածքով նման է ԴՆԹ- մեկ շղթային: ՌՆԹ-ի նուկլեոտիդներում ածխաջուրը ոչ թե դեզոսիռիբոզն է այլ ռիբոզը: Այստեղից էլ առաջանում է ՌՆԹ անվանումը:

Նուկելինաթթուների մոլեկուլում գաղտնագրված է տվյալ բջջին բնորոշ տեղեկություն: Կարծես կա մի ծածկագիր, որը որոշում է սպիտակուցի մոլեկուլում այս կամ այն ամինաթթվի առկայությունը: Դա նուկլեոտիդների դասավորման հաջորդականությունն է, որոնք երեքաան քանակով գաղտնագրում են որոշակի ամինաթթու: Գենետիկական այսպիսի ծածկագիրը լրիվ վերծանված է, և հայտնի է, թե նուկլեոտիդների ինչ զուգակցմամբ է որոշվում սպիտակուցի մոլեկուլում յուրաքանչյուր ամինաթթու: Ծածկագիրը համընդհանուր է բոլոր կենդանի օրգանիզմների, այդ թվում նաև մարդու, ինչպես նաև վիրուսների համար:

Մեր մարմնի բջիջները պետք է շարունակաբար բաժանվեն բջիջների բաժանման գործընթացի միջոցով, որը հայտնի է որպես mitosis, Այս գործընթացում ցողունային բջիջը բաժանվում է և առաջացնում երկու նոր դուստր բջիջ: Ստեղծված այս բջիջները գենետիկորեն նույնական են միմյանց: Միտոզը բջիջների բաժանման ցիկլի մի մասն է, որտեղ բջիջի միջուկում գտնվող ԴՆԹ-ն բաժանվում է երկու հավասար քրոմոսոմների:

Այս հոդվածում մենք ձեզ պատմելու ենք այն ամենը, ինչ դուք պետք է իմանաք միտոզի և դրա կարևորության մասին:

Ինչ է միտոզը

Միտոզը բջիջների բաժանման գործընթաց է որտեղ բջիջների միջուկի ԴՆԹ-ն բաժանվում է երկու խմբի ՝ քրոմոսոմներ ստեղծելու համար: Բջջային բաժանման մեծ մասը, որը տեղի է ունենում մարմնում, ներառում է միտոզ: Բջջային բաժանումները անհրաժեշտ են, որպեսզի հնարավոր լինի ողջ մնալ: Բջջի զարգացման ռեժիմի ընթացքում միտոզը օրգանիզմի մարմինը բջիջներով է լցնում օրգանիզմի կյանքի համար: Բացի այդ, այն օգնում է փոխարինել հին և ծախսված բջիջները այլ նոր բջիջներով: Այս եղանակով, միաբջիջ էուկարիոտիկ օրգանիզմները, ինչպիսիք են խմորիչը, միտոտիկ բաժանումները, վերարտադրության միայն մեկն է:

Միտոզի նպատակն է ապահովել, որ յուրաքանչյուր լուսային բջիջ կարողանա ձեռք բերել քրոմոսոմի արատի ամբողջական շարք: Պետք է հիշել, որ չափազանց շատ քրոմոսոմներ կամ անբավարար քրոմոսոմներ ունեցող բջիջները լավ չեն աշխատում: Ոմանք չեն կարողանում գոյատևել կամ քաղցկեղ առաջացնել: Սա գենետիկ որոշ հիվանդությունների խնդիրն է: Երբ բջիջները միտոզ են անցնում նրանք պատահաբար չեն բաժանում իրենց ԴՆԹ-ն, բայց լցնում են կույտերի մեջ, Հակառակ ԴՆԹ-ի հետ պատահածին, նրանք բաշխում են կրկնօրինակված քրոմոսոմները մի շարք շատ զգույշ քայլերի:

Միտոզի փուլեր

Եկեք տեսնենք, թե որոնք են միտոզի հիմնական փուլերը և որքանով են դրանք կարևոր: Փուլերը 4 հիմնական են. Պրոֆազ, Մետաֆազ, Անաֆազ և Տելոֆազ: Որոշ դասագրքերում, հավանաբար, տեսել եք, որ կա հինգերորդ փուլ: Այնուամենայնիվ, նշված 4-ը հիմնարարներն են: Այս բոլոր փուլերն ունեն ըստ պատվերի խիստ հաջորդական կարգ: Պետք է հիշել, որ ցիտոկինեզը նույնպես տեղի է ունենում միտոզների ժամանակ: Սա գործընթաց է, որը պատասխանատու է բջջի պարունակությունը բաժանելու համար `երկու նոր բջիջ ստեղծելու համար: Ytիտոկինեզի այս գործընթացը սկսվում է անաֆազից կամ տելոֆազից:

Վաղ պրոֆազ

Այստեղ սկսում է ձեւավորվել միտոտիկ spindle: Քրոմոսոմները նույնպես սկսում են խտանալ, իսկ բջիջի կորիզը վերանում է: Միտոզի այս փուլում բջիջը սկսեց քանդել ցողունային բջիջի որոշ կառուցվածքներ ՝ մյուսները կառուցելու համար: Այս եղանակով հնարավոր է պատրաստել համապատասխան փուլ, որպեսզի քրոմոսոմները բաժանվեն: Քանի որ քրոմոսոմները խտանում են, դրանք հետագայում կարող են ավելի հեշտությամբ բաժանվել և առանձնանալ: Միտոտիկ spindle սկսում է ձեւավորվել: Դա ոչ այլ ինչ է, քան միկրո խողովակներից պատրաստված կառույց, Դրանք ուժեղ մանրաթելեր են, որոնք մաս են կազմում այն ​​բանի, որը դառնում է բջիջի կմախք: Միտոտիկ spindle- ի հիմնական գործառույթն է կազմակերպել բոլոր քրոմոսոմները և միտոզի ժամանակ դրանք տեղափոխել իրենց դիրքը: Այս spindle- ն աճում է ցենտրոզոմների միջև:

Բջջի միջուկը միջուկի այն մասն է, որտեղ ստեղծվում են ռիբոսոմներ: Այս ամբողջ տարածքն անհետանում է, երբ սկսվում է միտոզը: Այն փաստը, որ միջուկը սկսում է անհետանալ, միջուկը սկսում է քայքայվել նշաններից մեկը

Ուշ պրոտաֆազ

Այստեղ որոնվում է, որ միջուկի ծրարը քայքայվի, և քրոմոսոմները ամբողջությամբ սկսեն դեպի կոմսե: Այժմ քրոմոսոմները նույնիսկ ավելի կոմպակտ են, և միջուկի ծրարը սկսում է քանդվել ՝ քրոմոսոմները տանելու համար: Միտոտիկ spindle աճում է ավելի ու ավելի արագ, իսկ որոշ միկրոտրամպուլները գրավում են քրոմոսոմները: Այս միկրոտնաշարերը կարող են կցվել կինետոխորի քրոմոսոմներին: Կինետոխորը մի հատված է, որը բաղկացած է սպիտակուցներից, որոնք տեղակայված են յուրաքանչյուր քույր քրոմատիդի կենտրոնոմերարում:, Մյուս կողմից, միկրոտրամպուլները, որոնք չեն կարողանում կապվել կինետոխարում, կառչում են հակառակ բևեռում գտնվող միկրոտրախողովակներին ՝ spindle- ը կայունացնելու համար:

Մետաֆազ

Մետաֆազը միտոզի այն հատվածն է, որտեղ քրոմոսոմներն արդեն զբաղվում են մետաֆազային ափսեի վրա միմյանց հավասարեցման գործով: Այստեղ նրանք լարվածության մեջ են միտոտիկ spindle- ից: Յուրաքանչյուր քրոմոսոմի երկու քույր քրոմատիդները գրավում են այս միկրոխողովակները հակառակ բևեռներից: Այս մետաֆազում spindle- ը պատասխանատու է բոլոր շղթայական քրոմոսոմները գրավելու համար:

Հաջորդ փուլին անցնելուց առաջ բջիջները ստուգում են, որ բոլոր քրոմոսոմները գտնվում են մետաֆազի ափսեի մեջ, իսկ իրենց կինետոխորները ՝ միկրոտնաշարերին ճիշտ կցված: Հենց այստեղ է պատահում այս անցակետը, որն ապահովում է, որ ամեն ինչ ճիշտ է ընթանում: Եթե ​​քրոմոսոմը ճիշտ չի դասավորված, բջիջը դադարում է բաժանել մինչև այս խնդիրը լուծվի:

Միտոզի փուլ ՝ Անաֆազ

Այս փուլում քրոմատները բաժանվում են միմյանցից և ձգվում են դեպի բջիջի հակառակ բևեռները: Արդեն քրոմոսոմներին կցված միկրոտրախուլները մղում են պտույտի բևեռները հակառակ ուղղությամբ: Մյուս կողմից, միկրոտրամպուլները, որոնք տեղակայված են կինետոխորում, քրոմոսոմները ձգում են դեպի բևեռները: Քրոմատիդները միասին պահելու եղանակը մի տեսակ սպիտակուցային սոսինձ է: Այս կարգավորումը բաղկացած է սպիտակուցներից և անաֆազի ընթացքում այն ​​ի վերջո կվերանա, որպեսզի քրոմատները բաժանվեն: Այժմ յուրաքանչյուրն իր քրոմոսոմն է: Յուրաքանչյուր զույգի քրոմոսոմները քաշվում են դեպի բջիջի հակառակ ծայրերը: Մանրադիտակները, որոնք կցված չեն քրոմոսոմներին, երկարաձգվում են, որպեսզի կարողանան մղել և առանձնացնել բևեռները ՝ բջիջը երկարացնելով:

Այս բոլոր գործընթացները պայմանավորված են շարժիչային սպիտակուցներով: Դրանք մոլեկուլային մեքենաներ են, որոնք կարող են քայլել միկրոխողովակների շղթաներով:

Հեռաֆազ

Դա միտոզի վերջին փուլն է, և այստեղ spindle- ն անհետանում է, և քրոմոսոմների յուրաքանչյուր խմբի շուրջ կարող է ձեւավորվել միջուկային թաղանթ: Քրոմոսոմներ նրանք հակված են ապակողմնորոշվելու, և երկու դուստրերն արդեն կիմանան կազմավորված:

Էներգետիկ փոխանակություն։Գլիկոլիզ,Ավտոտրոֆ, հետերետրֆ օրգանիզմներ:

Նախակորիզավորներ

Նախակորիզավորների մոտ բացակայում է ձևավորված բջջակորիզը և այն զուրկ է բազմաթիվ օրգանոիդներից: Կազմված է բջջապատից, պլազմային թաղանթից, մտրակից, ռիբոսոմներից, վակուոլներից, ԴՆԹ-ից:

Բջջապատը հիմնականում արտաքինից պատված է լորձաթաղանթով: Այն պաշտպանում է բջիջը արտաքին միջավայրի անբարենպաստ ազդեցությունից` չորացումից, ցրտահարումից, քիմիական ազդեցությունից և այլն:

Էներգետիկ փոխանակություն

Էներգիական փոխանակությունը նյութափոխանակության մի մասն է։ Այն ուղեկցվում է բջջում օրգանական նյութերի ճեղքավորման ռեակցիաներով, որոնց արդյունքում անջատվում է էներգիա, և այն փոխակերպվում է էներգիայիայլ ձևերի և կուտակվում։ Բջջում սինթեզվում է ԱԵՖ, որը էներգիայով հարուստ նյութ է և տարբեր գործընթացներում օգտագործվում է որպես որպես էներգիայի աղբյուր։

Գլիկոլիզ

Գլիկոլիզը ռեակցիաների շարք է, որոնք գլյուկոզից էներգիա են կորզում՝ այն 2 երեք ածխածին ունեցող պիրուվատ կոչվող մոլեկուլների տրոհելով։

Գլիկոլիզի արդյունքում մեկ մոլեկուլ գլյուկոզից առաջանում է երկու մոլեկուլ պիրոխաղողաթթու և ջրածնի չորս ատոմ։ Անջատված էներգիայի հաշվին սինթեզվում է երկու մոլեկուլ ԱԵՖ։ Էուկարիոտ բջիջներում գլիկոլիզը տեղի է ունենում ցիտոպլազմայում, և այդ գործընթացի իրականացման համար թթվածնի առկայությունը պարտադիր չէ։

Ավտոտրոֆ, հետերոտրոֆ օրգանիզմներ

Բակտերիաները լինում են Ավտոտրոֆ և Հետերոտրոֆ։ Ավտոտրոֆները սնվում են իրենց ֆոտոսինթեզված նյութերով, ավտոտրոֆ օրգանիզմը ֆոտոսինթեզի արդյունքում ջրից և ածխաթթու գազից սինթեզում է շաքար և անջատում թթվածին: Հետերոտրոֆները սնվում են հիմնականում մահացած օրգանիզմների օրգանական նյութերով, սննդառության հիմնական ձևը պատրաստի սննդի որոնումն ու կլանումն է։ Հետերոտրոֆները օգտվում են ֆոտոսինթեզի պատրաստի արդյունքներից` թթվածնից և շաքարից ու դրա վերափոխումներից: Հետերոտրոֆ են բոլոր սնկերը և կենդանիները:

Ֆոտոսինթեզ

Ֆոտոսինթեզ, ածխաթթու գազից և ջրից` լույսի ազդեցության տակ օրգանական նյութերի առաջացումն է: Ֆոտոսինթետիկ գունանյութերի մասնակցությամբ։

Քեմոսինթեզ

Քեմոսինթեզը անօրգանական նյութերից օրգանական նյութեր սինթեզելու ընդունակությունը, որով օժտված են բակտերիաների որոշ տեսակներ։ Այն եղանակը, որի շնորհիվ դրանք էներգիա են կուտակում սինթեզի ռեակցիաների համար, սկզբունքորեն այլ է բուսական բջիջների համեմատությամբ։

Վիրուսները մարդու, կենդանիների և բույսերի վարակիչ հիվանդությունների մանրագույն հարուցիչներ են: Հին ժամանակներից հայտնի են կատաղությունը, ծաղիկը, պոլիոմիելիտը, գրիպը, կարմրուկը, դեղին տենդը և այլ հիվանդություններ, որոնցից միլիոնավոր մարդիկ էին մահանում, իսկ հիվանդահարույց մանրէները հայտնաբերել չէր հաջողվում: Միայն 1892 թ-ին ռուս գիտնական Դ.Ի. Իվանովսկին հայտնաբերեց բակտերային զտիչից անցնող ախտածին այդ տարրը, որը հետագայում անվանեցին լատիներեն «վիրուս» (թույն) բառով: Վիրուսն առանձին հաջողվել է տեսնել էլեկտրոնային մանրադիտակով, և պարզվել է, որ ամենապարզ վիրուսը գալարաձև ոլորված, թաղանթապատ մեծ մոլեկուլ է, որին բնորոշ է գոյության 2 ձև՝ արտաբջջային (հանգստացող) և ներբջջային (բազմացող կամ վեգետատիվ): Ընկնելով օրգանիզմ՝ վիրուսները կպչում են իրենց նկատմամբ զգայուն բջիջներին և հանգստացող ձևից անցնում բազմացողի: Վիրուսի գալարն անմիջապես դեն է նետում իր թաղանթը, արագորեն թափանցում բջջի մեջ, և տեղի է ունենում զարմանահրաշ մի երևույթ` առաջանում են վիրուսի նոր մոլեկուլներ՝ տիրոջ բջիջն արտադրում է վիրուսային մասնիկների պատճեններ: Նոր վիրուսները դուրս են գալիս բջջի մակերևույթ և թափանցում հարևան բջիջների մեջ ու ախտահարում դրանք: Կենդանի բջջից դուրս վիրուսների կենսագործունեությունը դադարում է: Վիրուսները, մյուս կենդանի օրգանիզմների նման, օժտված են ժառանգականությամբ: Նրանք կարող են փոփոխվել և հարմարվել շրջակա միջավայրի պայմաններին:

Վիրուսների հարուցած հիվանդությունները հեշտությամբ փոխանցվում են հիվանդներից առողջներին և արագ տարածվում: Երկար ժամանակ ենթադրվում էր, որ վիրուսներն առաջացնում են միայն սուր զանգվածային հիվանդություններ: Այժմ ապացուցված է, որ նրանք նաև տարբեր քրոնիկական հիվանդությունների (նույնիսկ՝ տարիներ տևող) առաջացման պատճառ են:

Հայտնաբերվեցին վիրուսների նաև դրական շատ հատկություններ, որոնց շնորհիվ XX դարի 2-րդ կեսին վիրուսները դարձան գենետիկական ճարտարագիտության հիմնական օբյեկտները: 1967թ-ին դրանք առաջին անգամ արհեստականորեն սինթեզել են Ա. Քորենբերգը և Մ. Կուլյանը (ԱՄՆ):

Վիրուսներն իրենց կառուցվածքով միջանկյալ տեղ են զբաղեցնում բարդ քիմիական նյութերի (պոլիմերներ, մակրոմոլեկուլներ) և պարզագույն օրգանիզմների (բակտերիաների որոշ ձևեր, ռիկետսիաներ, քլամիդներ) միջև: Ամենախոշոր վիրուսը (ծաղիկ հիվանդության) չափերով մոտ է ոչ խոշոր բակտերիաներին, ամենափոքրերը (գլխուղեղի բորբոքման, պոլիոմիելիտի, դաբաղի հարուցիչները)՝ խոշոր սպիտակուցային մոլեկուլներին (օրինակ՝ արյան հեմոգլոբինի մոլեկուլին): Այսինքն՝ կան հսկա և թզուկ վիրուսներ: Վիրուսների չափերը տատանվում են 15–300 նանոմետրի (նանոմետրը միլիմետրի միլիոներորդ մասն է) սահմաններում:  Ըստ քիմիական բաղադրության՝ տարբերում են պարզ և բարդ վիրուսներ: Պարզ վիրուսները կազմված են սպիտակուցներից և նուկլեինաթթուներից, բարդ վիրուսները պարունակում են նաև ածխաջրեր, ճարպեր, որոշ վիրուսներ՝ նաև ֆերմենտներ:

Ունի մեկ թաղանթ, ձևավորվում է Գոլջի կոմպլեքսում կամ էնդոպլազմային ցանցում, պարունակում է 30-ից ավելի տարբեր ֆերմենտներ՝ հիդրոլազներ։0,2-0,4 մկմ չափերով, միաթաղանթ բշտիկաձև օրգանոիդներ են։ Լիզոսոմների թաղանթում տեղադրված են փոխադրիչ-սպիտակուցների մոլեկուլները, որոնք լիզոսոմից ցիտոպլազմա են տեղափոխում հիդրոլիզի ենթարկված նյութերը։ Լիզոսոմները բաժանվում են նախալիզոսոմների, բուն լիզոսոմների և հետլիզոսոմների։

Լիզոսոմները թթվային միջավայր ունեցող օրգանոիդներ են, որոնք պարունակում են բազմաթիվ քայքայող ֆերմենտներ։ Լիզոսոմները հայտնաբերված են միայն կենդանական բջիջներում և պատասխանատու են բջջում հայտնաբերված տարբեր նյութերի, օրգանոիդների քայքայման համար։ Լիզոսոմները պատված են միաշերտ թաղանթով, նրանց չափսը և տեսքը փոփոխական է, սակայն հիմանկանում նրանք ունեն 0,5 մմ տրամագիծ։ Լիզոսոմային մեմբրանի լյումենային «ներքին» հատվածի մեմբրանային սպիտակուցները գլիկոզիլացված են, ինչի շնորհիվ առաջանում է կարբոհիդրատային ծածք, որը պաշտպանում եմ մեմբրանային սպիտակուցները լիզոսոմային պրոտեազներից։ ԱԵՖ-կախյալ պրոտոնային պոմպը ապահովում է լիզոսոմների ներսում թթվային միջավայրը (pH 4.0–5.0)։ Թթվային միջավայրն անհրաժեշտ է մակրոմոլեկուլների էնզիմատիկ ճեղքման համար, որն ապահովվում է թթվային հիդրոլազների ակտիվացմամբ, ինչպես նաև թթվային միջավայրում մակրոմոլեկուլների դենատուրացիայի շնորհիվ։ Մակրոմոլեկուլների քայքայումից առաջացած միացությունները տեղափոխվում են դեպի ցիտոպլազմ, որտեղ մասնակցում են տարբեր սինթետիկ պրոցեսների, կամ արտազատվում են բջջից։

Լիզոսոմները առաջանում են էնդոսոմներից Լիզոսոմային ֆերմենտները սինթեզվում են ռիբոսոմների կողմից հատիկավոր Էնդոպլազմային ցանցի վրա և անցնում Էնդոպլազմային ցանցի լյումենային հատված, այնուհետև Գոլջիի ապարատ։ Էնդոպլազմային ցանցում և Գոլջիի ապարատում մոդիֆիկացվելուց և հասունանալուց հետո լիզոսոմային ֆերմենտները թիրախավորվում են տրանս-Գոլջիի ապարատում։ էնզիմների թիրախավորումը դեպի լիզոսոմներ ապահովվում է սպիտակուցներին mannose-6-phosphate ավելացացմամբ։

Լիզոսոմային էնզիմները ներառվում են կլատրին-պատող պղպջակի մեջ (clathrin-coated vesicles), որոնք անջատվում են տրանս-Գոլջիից և տեղափոխվում են դեպի էնդոսոմներ։ Առաջնային էնդոսոմները առաջանում են տրանս-Գոլջիից անջատված պղպջակի և էնդոցիտոզի հետևանքով պլազմատիկ մեմբրանի ներփքված հատվածի միաձուլման հետևանքով։ Այսպիսով առաջնային էնդոսոմը պարունակում է քայքայման համար նախատեսված սուբստրատները և բոլոր էնզիմները, սակայն, որոնք դեռ ակտիվ չեն։ Էնզիմների ակտիվացման համար անհրաժեշտ է առաջնային էնդոսոմի pH-ի իջեցում։ Երբ pH-ի ինջնում է 6.0-ից մինչև 5.5, այլևս էնդոսոմը չի կարող միաձուլվել այլ էնդոսոմների հետ և առաջանում է երկրորդային էնդոսոմ։ Լիզոսոմների հասունացման առաջացման վերջնական քայլը թթվային հիդրոլազների ակտիվացումն է, ինչը տեղի է ունենում ավելի թթվային միջավայրում, երբ pH-ը ԱԵՖ-կախյալ պրոտոնային պոմպերի միջոցով իջնում է մինչև 4.0–5.0։

Լիզոսոմային էնզիմները հիմնականում մասնակցում են ներբջջային քայքայման պրոցեսներին, սակայն որոշ դեպքերում լիզոսոմները կարող են նաև արտազատել իրենց էնզիմներն էկզոցիտոզի միջոցով և, այդպիսով, մասնակցել նաև արտաբջջային քայքայման պրոցեսներին։ Լիզոսոմներում քայքայվող միացությունները հիմնականում ունեն արտաբջջային ծագում, սակայն ներբջջային անպետք միացությունները (օրգանոիները նույնպես քայքայվում են լիզոսոմներում։ Այս երևույթը բաժանում է լիզոսոմները 2 հիմնական խմբի՝ աուտոֆագ լիզոսոմներ ) ներբջջային միացությունների (օրգանոիդների մարսում) և հետերոֆագ լիզոսոմներ (արտաբջջային ծագում ունեցող միացությունների մարսում)։

Ցիտոպլազմա կամ բջջապլազմա, բջջի կիսահեղուկ կենդանի պարունակությունն է՝ բացի բջջակորիզից ու կիսահեղուկ ներքին միջավայրը։ Ցիտոպլազման կարծես հանքային աղերի և տարբեր օրգանական նյութերի ջրային լուծույթ է:

Ցիտոպլազման անգույն, լույսի ճառագայթները ուժեղ բեկող սպիտակուցների և այլ օրգանական նյութերի կոլոիդային լուծույթ է և իր խտությամբ հիշեցնում է թանձր հեղուկ՝ իր մածուցիկությամբ մոտ գլիցերինին։ Կազմված է մեմբրաններից և օրգանոիդներից, որոնց միջակա տարածությունը լցված է ցիտոպլազմայի մատրիքսով՝ հիալոպլազմայով։ Վերջինս որոշակի պայմաններում կարող է փոխակերպվել ավելի պինդ, կարծր վիճակի՝ հել և նորից վերափոխվել հեղուկի՝ զոլ:

Բջիջները մանրադիտակային գոյացություններ են, ունեն մի քանի միկրոմետրից (բակտերիաներ) մինչև 10–50 միկրոմետր և ավելի մեծություն: Ըստ ձևի՝ լինում են գնդաձև, իլիկաձև, ձվաձև, մտրակավոր և այլն: Յուրաքանչյուր բջիջ կազմված է բջջապլազմայից և կորիզից: Բջջապլազման կիսահեղուկ միջավայր է, պարունակում է բազմաթիվ օրգանոիդներ և տարբեր ներառուկներ: Կենդանիների բջիջների ներառուկներից են կորիզը, միտոքոնդրիաները, ներպլազմային ցանցը, Գոլջիի համալիրը, լիզոսոմները և այլն, իսկ բույսերինը ներառում է նաև պլաստիդներ, որոնցից առավել կարևոր են քլորոպլաստները: Բջիջներն արտաքինից պատված են բջջապլազմային թաղանթով, որն ունի բարդ կազմություն և կատարում է տարբեր ֆունկցիաներ: Կորիզը պարունակում է միկրոկառուցվածքներ, որոնք կրում են բջջի ժառանգական տեղեկությունները: Բջիջների մեծամասնությունն ունի 1 կորիզ, բայց կան նաև երկ- և բազմակորիզավորներ: Կորիզն արտաքինից սահմանազատված է թաղանթով, որի ծակոտիներով դեպի բջջապլազմա կարող են անցնել նույնիսկ խոշոր մոլեկուլներ (օրինակ՝ տեղեկակիր ռիբոնուկլեինաթթուները), որոնք գենետիկական տեղեկություն են հաղորդում (փոխանցում) բջջային որոշակի սպիտակուցների սինթեզի մասին:

Բջիջների կողմից սինթեզվող որոշ նյութեր կամ վերջնանյութեր հեռացվում են բջիջներից հյութազատության, արտազատության օգնությամբ:

Շատ միկրոօրգանիզմներ (օրինակ՝ բակտերիաները, որոշ ջրիմուռներ ու սնկեր, նախակենդանիները) կազմված են 1 բջջից: Բազմաբջիջ օրգանիզմները, որոնցից են բարձրակարգ բույսերն ու կենդանիները, այդ թվում և մարդը, կազմված են մեծ քանակությամբ բազմատեսակ բջիջներից (օրինակ՝ մարդու օրգանիզմը բաղկացած է մոտ 1014 բջիջներից), որոնք միավորված են հյուսվածքներում ու օրգաններում:

Ժամանակակից դասակարգմամբ բջիջները բաժանում են ըստ հյուսվածքի տեսակի՝ էպիթելային, շարակցական, ոսկրային, մկանային, նյարդային, որոնք կատարում են տարբեր ֆունկցիաներ: Մկանային բջիջներից գոյանում են մկանները, որոնցով պայմանավորված է շարժվելու ունակությունը, արյան կարմիր բջիջները տեղափոխում են թթվածինը, մաշկի բջիջները պաշտպանիչ ծածկ են ստեղծում մարմնի համար, նյարդային բջիջներն ընկալում են ցավը, տաքը, ցուրտը և գրգիռը փոխանցում օրգանիզմի ամենակարևոր օրգաններից մեկի` գլխուղեղի նյարդային բջիջներին և այլն:

Կենդանական բջջի սխեմատիկ կտրվածքը