Category: Աշխարհագրություն 9

Շիրակ

Շիրակի մարզը գտնվում է ՀՀ հյուսիս-արևմուտքում: Մարզկենտրոնը՝ Գյումրի:  Մարզի տարածքում են գտնվում Արփի լիճ-ջրամբարը, Ախուրյանի ջրամբարի հայկական հատվածը, Մանթաշի ջրամբարը: Շիրակի մարզի կենտրոնական և հարավային հատվածում տարածվում է Շիրակի դաշտը, իսկ հյուսիսային շրջանում՝ Աշոցքի սարահարթը: Շիրակի մարզում են տարածվում Փամբակի, Բազումի լեռնաշղթաների, Եղնախաղի, Ջավախքի, Արագածի լեռնազանգվածների մի մասը:

Շիրակի մարզի ռելիեֆը

Մարզը ռելիեֆի առումով կարելի է բաժանել երկու մասի: Հրաբխային, որն ընդգրկում է Ջավախք-Աշոցքի տարածաշրջանը, իր մեջ ընդգրկելով Ջավախքի և Եղնախաղի լեռնավահանները, Չլդրի լեռները և Աշոցքի սարավանդը։ Մյուս մասը կարելի է համարել ծալքաբեկորավոր, որն իր մեջ է ներառում Շիրակի ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթան ու Շիրակի դաշտը։

Մարզի տարածքով հոսող խոշոր գետը Ախուրյանն է, որի միայն վերին հոսքի շրջանն է անցնում բուն տարածքով, միջին հոսքի շրջանում այն սահմանային է։ Մարզի տարածքում են գտնվում Ախուրյանի համակարգին պատկանող Ցողամարգ, Իլլի, Կարկաչուն գետակները։ Մարզի միակ լիճը Արփին է:

Շիրակում է գրանցվել ՀՀ բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը՝ -46˚

Լոռի

ՀՀ Լոռու մարզը տարածքի մեծությամբ ու բնակչության թվաքանակով երրորդն է հանրապետությունում (զբաղեցնում է ՀՀ տարածքի 12.7 %-ը): Գտնվում է հանրապետության հյուսիսում, սահմանակից է Վրաստանի Հանրապետությանը (110 կմ երկարությամբ), արեւմուտքից Շիրակի, արեւելքից Տավուշի, հարավից Կոտայքի եւ Արագածոտնի մարզերին: Սահմանամերձ բնակավայրերն են Արծնի, Ապավեն, Ձորամուտ, Պաղաղբյուր, Ջիլիզա:
Մարզի տարածքով են անցնում Թբիլիսի-Երեւան երկաթուղու մի հատվածը:
ՀՀ Լոռու մարզն ընդգրկում է Սպիտակի, Ստեփանավանի, Տաշիրի, Թումանյանի, Գուգարքի տարածաշրջանները, Վանաձոր, Սպիտակ, Ստեփանավան, Ալավերդի, Տաշիր, Ախթալա, Թումանյան, Շամլուղ քաղաքները:

Աշխարհագրական ակնարկ և կլիմա

Լոռու մարզում ծովի մակերեւույթից բարձրագույն կետը Աչքասար լեռան գագաթն է (3196մ), ամենացածրը՝ Դեբեդ գետի ստորին հոսանքի շրջանը (մոտ 380 մ):
Լոռու մարզն ընդգրկում է Դեբեդ գետի ավազանը ամբողջությամբ եւ ունի լեռնային ռելիեֆ: Նրա տարածքում են ձգվում Ջավախքի, Բազումի, Փամբակի, Գուգարաց, Վիրահայոց, Հալաբի լեռնաշղթաները: Առանձնանում են Փամբակի, Լոռվա գոգավորությունները եւ Լոռվա ձորը: Մարզն աչքի է ընկնում համեմատաբար խոնավ կլիմայով: Միջին եւ բարձրադիր գոտում կլիման բարեխառն լեռնային է, տեւական, ցուրտ ձմեռներով: Ամեն տարի հաստատվում է կայուն ձնածածկույթ: Ամառները տաք են, համեմատաբար խոնավ: Տարեկան թափվում են 600-700 մմ մթնոլորտային տեղումներ: Նախալեռնային գոտում կլիման մերձարեւադարձային է, չափավոր շոգ եւ չորային ամառներով, մեղմ ձմեռներով: Ագրոկլիմայական տեսակետից ընկած է ինտենսիվ ոռոգման գոտում:
Մարզի տարածքով է հոսում Դեբեդ գետը` Ձորագետ, Մարցագետ եւ Փամբակ վտակներով: Հարուստ է նաեւ հանքային աղբյուրներով: Մարզի տարածքում տիրապետում են անտառային, լեռնատափաստանային, մերձալպյան մարգագետինները։

Տավուշ

ՀՀ Տավուշի մարզը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության տարածքի հյուսիս-արևելյան հատվածում։ Մարզը հարավում սահմանակից է ՀՀ Գեղարքունիքի և Կոտայքի մարզերին, արևմուտքում՝ ՀՀ Լոռու մարզին, հյուսիսում` Վրաստանին և արևելքում՝ Ադրբեջանին։

Մարզն ունի մոտ 350 կմ միջպետական սահման, որից 300-ը Ադրբեջանի Հանրապետության հետ, 50-ը` Վրաստանի:

Տավուշի բնաշխարհը

Մարզի բնությունը գեղատեսիլ է։ Ընդհանուր մակերեսի 51%-ը զբաղեցնում են խառը անտառները, որոնք աչքի են ընկնում բուսական և կենդանական աշխարհի բազմազանությամբ, բնական ժառանգության անզուգական հուշարձաններով։ Բնության նախաստեղծ վիճակի պահպանության, առավել հարստացման և տեղական պայմաններում նոր տեսակների ստացման նպատակով Աղստևի ավազանում ստեղծվել է Դիլիջանի ազգային պարկը և Իջևանի անտառային այգին` դենդրոպարկը։ Մարզի և հատկապես Աղստևի հովտի բնակլիմայական պայմանները (մեղմ կլիմա, թթվածնով հարուստ լեռնային մաքուր օդ, հանքային բուժիչ ջրեր, անտառներ, դեղաբույսերով հարուստ լեռնաշխարհ) չափազանց նպաստավոր են բնակչության հանգստի կազմակերպման, առողջության վերականգնման և միջազգային տուրիզմի ծավալման համար։

ՀՀ Տավուշի մարզի տարածքը չափազանց հարուստ է պատմամշակութային կառույցներով՝ վանքային համալիրներ, բերդեր, խաչքարեր, կամուրջներ, դամբարաններ, հուշակոթողներ, հուշաղբյուրներ: Հատկանշական են Գոշավանքը, Հաղարծնի ու Մակարավանքի համալիրները, Տավուշի բերդը և այլն։

Արագածոտն

ՀՀ Արագածոտնի մարզը իր աշխարհագրական դիրքով, տնտեսական եւ քաղաքական, պաշտպանական նշանակությամբ, բնակլիմայական պայմաններուվ միշտ էլ կարեւոր դեր է ունեցել հայոց պատմության բոլոր ժամանակներում:

Մարզում պահպանվել են դեռևս նախնադարյան մարդու բնակության, կիկլոպյան ամրոցների հետքեր, պաշպանական ու պաշտամունքային հնադարյան բազմաթիվ կառույցների մնացորդներ:

Մարզի տեղադիրքը և կլիման

Արագածոտնի մարզը իր մեջ նրառում նաև Փամբակի ու Ծաղկունյաց լեռնաշղթաների միջև ընկած տարածքը:

Այնտեղ մարդու կենսագործունեության, հատկապես տնտեսության վարման համար բավարար պայմաններ կան: Եվ պատահական չէ, որ պատմության բոլոր ժամանակներում մարզի տարածքը միշտ իրեն է գրավել ոչ միայն ժողովրդի հոծ բազմություններ, այլեւ եղել է հայոց արքունական եւ ամառանոցային եւ որսորդական տարածք:

Մարզն աչքի է ընկնում բնակլիմայական պայմանների բազմազանությամբ: Ըստ բարձրության տարեկան միջին ջերմաստիճանը և տեղումների քանակը խիստ տարբեր են։ Արագածի գագաթամերձ շրջանում տեղումները տարեկան հասնում են 850-900 մմ, իսկ համեմատաբար ցածրադիր (1000 մ ) բարձրություններում՝ 300 մմ։ Արարատյան դաշտին հարող հատվածներում ամռանը տաք է, իսկ ձմռանը` չափավոր ցուրտ:

Այստեղ լավ պայմաններ կան ջերմասեր մշակաբույսերի` խաղողի, ծիրանի, դեղձի, բանջարանոցային եւ բոստանային մշակաբույսերի մշակության համար: Դրանք մշակվում են Աշտարակի ողջ տարածաշրջանում եւ Թալինի տարածաշրջանի հարավ-արեւմտյան հատվածում: Թալինի տարածաշրջանի հյուսիսային հատվածը, Ապարանի եւ Արագածի տարածաշրջանները հարմար են հացահատիկի, կարտոֆիլի եւ բանջարեղենի մի քանի տեսակների արտադրության համար: Բնական լանդշաֆտային գոտիներից մարզում հանդիպում են կիսաանապատային, չոր լեռնատափաստանային, ալպյան և նիվալ գոտիները։

Մարզի օգտակար հանածոները

Տարածված են հատկապես շինանյութերը՝ տուֆը, բազալտը, կրաքարը, կավահողը, խարամը, պեմզան և պեռլիտը։ Վերջինս կազմում է նախկին Խորհրդային Միության ողջ պաշարի 90%-ը եւ իր որակական հատկություններով համարվում է աշխարհում լավագույններից մեկը: Մարզում են գտնվում նաեւ Ծաղկասար (2219 մ), Իրինդ (2050 մ), Արտենի (2047 մ) հանգած հրաբուխները։ Մարզի ջրային պաշարները գոյանում են Արագած լեռան ձնահալոցքից, տեղումներից եւ բնական աղբյուրներից:

Մարզի խոշոր գետերն են Քասաղը և Գեղաձորը։ Կան շատ հեղեղատարեր: (նշանավոր է Մաստարայի հեղեղատարը)։ Մարզի տարածքով է անցնում Արզնի-Շամիրամ ջրանցքը, գործում է նաև Թալինի ջրանցքը։ Մարզն աչքի է ընկնում ջրամբարների առատությամբ։ Գործում են Ապարանի, Հալավարի, Ծիլքարի, Ներքին Սասնաշենի, Դավթաշենի, Թալինի, Վերին Բազմաբերդի, Կաքավաձորի, Շենիկի, Աշնակի, Սաբունչիի ջրամբարները։

Կոտայք

Կոտայքի մարզ – գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական մասում, ծովի մակերեւույթից 900- 2500 մ բարձրության վրա: Տարածքն ընդգրկում է Հրազդան գետի վերին  և միջին ավազանն ու Մարմարիկ գետի ավազանն ամբողջությամբ: Հյուսիսից սահմանափակվում է Գութանասար, իսկ հյուսիս-արեւելքից` Հատիսի լեռնազանգվածներով: Հարավ-արևմուտքում աստիճանաբար ցածրանալով՝ ձուլվում է Արարատյան դաշտին: Կոտայքի սարավանդն ընկած է Հրազդան գետի միջին հոսանքի ձախափնյա մասից մինչև Գեղամա լեռների արևմտյան ստորոտը: Հրազդան գետի ձախակողմյան վտակների մի մասը գետնի տակ ներծծված ջրերի շնորհիվ գարնանը դուրս են ցայտում /շատ լինելու պատճառով դրանց անվանում են «40 աղբյուր»/:

Ոռոգուման համակարգը

Կոտայքի մարզի ոռոգման համակարգում մեծ նշանակություն ունի Ակնա լիճը /3032մ. բարձրություն/, որով ջրարբիացվում են ամառային արոտավայրերը: Հիմնական լեռնագրական միավորներն են Կոտայքի և Եղվարդի բլրաալիքային սարավանդները, Մարմարիկի վտակներով կտրտված Փամբակի լեռնաշղթայի լանջերը, Գեղամա լեռնաշղթայի լեռնաճյուղերն ու լավային հոսքերը:

Տիրապետող են կիսաանապատային, լեռնատափաստանային լանդշաֆտները` համապատասխան բուսական և կենդանական աշխարհներով: Կլիմայական գոտին խառն է, իսկ աշխարհագրական դիրքն, ընդհանուր առմամբ, նպաստավոր : Կոտայքի մարզի տարածքով են անցնում Երևան-Շորժա և Հրազդան-Իջևան երկաթուղիները, իսկ մարզկենտրոնից մինչեւ մայրաքաղաք ընդամենը 45 կմ է: Ազգաբնակչության 97,6 %- ը հայեր են: Ազգային փոքրամասնություններից մարզում բնակվում են` եզդիներ, ասորիներ, ռուսներ, քրդեր:

Գեղարքունիք

ՀՀ Գեղարքունիքի մարզը գտնվում է ՀՀ տարածքի արևելքում: Մարզը սահմանակից է ՀՀ Տավուշի / հյուսիսում/, Կոտայքի և Արարատի /արևմուտքում/ և Վայոց Ձորի մարզերին /հարավում/, ինչպես նաև Ադրբեջանին /արևելքում/: Մարզի ամենաերկար  ձգվածությունը  հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք կազմում է 115 կմ, արևմուտքից արևելք` 85 կմ:

Գեղարքունիքն  ամենախոշոր մարզն է ըստ  տարածքի և զբաղեցնում  է ՀՀ տարածքի 18%-ը: Մարզն  իր մեջ  ներառում  է 5 քաղաք` Գավառ, Ճամբարակ, Մարտունի, Սևան, Վարդենիս և 87 գյուղական  բնակավայրեր:   Բնակչության  խտությունը կազմում  է 44.5 մարդ/1ք.կմ: Մարզում բնակվում է 238.000.0 մարդ /01.01.2003թ./, որոնց  մեծ մասը` 158.400.0-ը /66.5%/ գյուղական  բնակավայրերում: Բնակչության  թվաքանակում  տղամարդիկ կազմում են 48.2%, կանայք` 51.8%-ը: Գեղարքունիքի մարզի կլիման  բնորոշվում է երկարատև  և խստաշունչ ձմեռներով, քանի որ  գտնվում է  ընդհանուր առմամբ ծովի  մակերևույթից 2000-3500 մ բարձրության վրա: Մարզի ամենաբարձր կետը` Աժդահակ լեռան գագաթն է 3598մ: Բարձր լեռներ են Սպիտակասարը 3555 մ, Վարդենիսը 3522 մ, Գեղասարը 3446մ: Ամենաերկար  գետերն են Արգիճին (51 կմ), Գավառագետը (47 կմ), և Մասրիկը (45 կմ), առկա  են նաև  խառնարանային լճեր` Աժդահակ և Արմաղան /մինչև 50 մ տրամագծով և 15 մ խորությամբ/:

Սևանա լիճ

Գեղարքունիքի մարզում  է  գտնվում  բարձր լեռնային , եզակի  էկոհամակարգով Սևանա լիճը, որի  ավազանի ընդհանուր մակերեսը կազմում  է շուրջ 5 հազ. քառ. կմ, լճի հայելու  մակերեսը` 1.2 հազ. քառ. կմ, ծավալը` 35.8 մլդ.խմ: Այն ոչ  միայն մարզի, այլ նաև  հանրապետության համար ունի  առանձնահատուկ կարևորություն: Սևանա լիճը տարածաշրջանի քաղցրահամ  ջրերի ամենամեծ ավազանն է: Լիճն էական  ազդեցություն  ունի ողջ մարզի ոչ միայն բնապահպանական  հավասարակշռության, այլ նաև տնտեսության վրա: Գեղարքունիքի մարզը  յուրահատուկ է իր առողջարար կլիմայով, լճափնյա հնագույն հուշարձաններով ու   մշակությի օջախներով, բուսական և կենդանական աշխարհի առանձնահատկություններով, բնական միջավայրի  գեղեցկությամբ:

Գոգավորության  հյուսիսային մասով ձգվում  են Արեգունու, հյուսիս-արևելյան մասով Սևանի լեռնաշղթաները, իսկ արևելյան մասով Արևելյան Սևանի լեռնաշղթան, որը  օղակ է  Սևանի ու Վարդենիսի  լեռնաշղթաների միջև: Եթե Արեգունու  և Սևանի լեռնաշղթաների Գեղարքունիքի մարզի  սահմաններում գտնվող   լանջերը  զառիթափ են ու կտրտված, ապա Գեղամա և Վարդենիսի լեռնաշղթաների  դեպի Սևանա  լիճ նայող լանջերը համեմատաբար  մեղմաթեք են, որտեղ այդ լեռների  բազմաթիվ հրաբխային կոներից   դուրս ժայթքած  լավան հրաբխային  լեռնալանջերից բացի  առաջացրել է  նաև  սարավանդներ, քարակարկառներ: Մարզի հենց այս  հատվածներում էլ` Գեղամա և Վարդենիսի լեռնաշղթաների  ու Սևանա լճի միջև  գտնվող վայրերում  զգալի հարթ տարածություններ կան, որոնք շատ հարմար  են հողագործության  համար: Դրանք հատկապես Մասրիկ, Արգիճի գետերի ու Գավառագետի հովիտներն են: Դրանցից համեմատաբար  ընդարձակը Մասրիկի  դաշտն է: Այդ հարթ տարածությունները  ծովի  մակերևույթից ունեն 1900-2200մ  բարձրություն:

Կլիմա

Տարեկան արևափայլի միջին տևողությունը հասնում է ավելի  քան 2700-2800 ժամ/տարի: Ընդհանուր առմամբ կլիման ամռանը չափավոր է , իսկ  ձմռանը` չափավոր ցուրտ: Բնութագրվում է  ամենամյա և հաստատուն ձյունածածկույթով: Ամառը տաք է, գերիշխում  են քիչ ամպամած եղանակները, մթնոլորտային  տեղումները շատ չեն: Սևանա լճի հարավային և արևմտյան  առափնյա հարթ  տարածությունները բնութագրվում  են  լեռնատափաստանային բերրի  սևահողերով, իսկ համեմատաբար բարձրադիր մասերը` լեռնամարգագետնային հողերով:

Բուսատեսակների  մեջ  գերակշռում են  լեռնատափաստանային , ենթալպյան և  ալպյան բուսատեսակները: Վերջիններս հատկապես տարածված են Գեղամա, Վարդենիսի ու մյուս  լեռնաշղթաների լեռնալանջային , բարձր լեռնային մասերում, որոնք էլ  հանդիսանում են  ամառային արոտավայրեր  ու խոտհարքներ: Շատ քիչ է անտառային  բուսականությունը, կաղնու , գիհու և որոշ այլ ծառատեսակների նոսր, թփուտային պուրակներ կան հյուսիս-արևելյան  լեռնալանջերին, իսկ լճի մակարդակի իջեցման  հետևանքով առաջացած  տարածքներում  աճեցվել են արհեստական  անտառաշերտեր: Այստեղ զգալի տարածքներ  են զբաղեցնում  փշարմավի պուրակները:

Կենդանական աշխարհը

Կենդանական աշխարհը հարուստ չէ, լճի մակարդակի  իջեցման  հետևանքով խիստ կրճատվել  է  թռչունների   ու ձկների  տեսակները: Բնական  մյուս տեսակի  ռեսուրսներից , մարզը  հանրահայտ է ոսկու պաշարներով /Սոտքի հանքավայր/: Սոտքի ոսկու հանքավայրի առանձին  հանքախորշերում պահպանված  նշանով ոսկի  արդյունահավել  է հազարամյակներ առաջ:   Ապացուցված է, որ Լճաշենի դամբարաններից գտնված ոսկյա իրերը /այդ թվում արձանիկը/ պատրաստված են Սոտքի  հանքավայրի ոսկուց: Կան  քրոմի ու հրակայուն  ապարների զգալի պաշարներ Շորժայի  հանգույցում, տուֆի ու հրաբխային խարամի պաշարներ` Վարդենիսի տարածաշրջանում, պեռլիտի պաշարներ` Մարտունու տարածաշրջանում, բազալտի պաշարներ կան համարյա ամենուրեք: Հանքային ջրի պաշարներ կան Գավառի  և Մարտունու  տարածաշրջաններում:

Մարզի տարածքում պահպանվել  են բազմաթիվ  միջնադարյան  ճարտարապետական   հուշարձաններ, բայց առանձնապես ուշագրավ են  բնական հուշարձանները` խառնարանային լճերը, խարամային կոները, ընդարձակ ՙքարային ծովերը՚: Մեծ հետաքրքրություն  են ներկայացնում Սևանա  լճից ազատված  տարածքներում հայտնաբերված մինչև 5000-ամյա հնության դամբարանները:

Մարզի տարածքում  է գտնվում «Սևան Ազգային պարկը» /կազմավորվել է 1978թ.-ին/: Այն զբաղեցնում  է Սևանի  միջլեռնային  գոգավորության հատակը կազմող Սևանա լճի և դրա հատակի ազատված տարածքները: Մակերեսը կազմում  է 150.1 հազար հա, որից 24.9 հազ. հա առափնյա ցամաքային  տարածքներ են: Այն շրջափակված է Արեգունու, Գեղամա, Վարդենիսի, Փամբակի և Սևանի լեռնաշղթաների լանջերով:  Այստեղ պահպանվել են բույսերի 1600 և կենդանիների 330 տարատեսակներ:

Արմավիր

Արմավիրի մարզը հարուստ է պատմական բացառիկ հուշարձաններով:

Եզակի հուշարձան է Մեծամորի բլրի լանջին պեղված հինգհազարամյա հնության (բրոնզեդարյան) մետաղաձուլարանը:
Պատմական մեծ արժեք են ներկայացնում ուրարտական քաղաք Արգիշտիխինիլիի ավերակները: Դրանց հարևանությամբ Արաքս գետի նախկին հունի ձախ ափին գտնվել է հայոց նախկին մայրաքաղաքը` Արմավիրը, որը դարեր շարունակ եղել է տնտեսական և մշակութային խոշոր կենտրոն ու մնացել է այդպիսին մինչև նոր մայրաքաղաքի` Արտաշատի հիմնադրումը: Դրանից քիչ արևմուտք` Արաքսի ու Ախուրյանի միախառնման տեղում նշմարվում են այլ նշանավոր քաղաքի` Երվանդունիների թագավորության վերջին մայրաքաղաքի` Երվանդաշատի փլատակները: Պատմաճարտարապետական մեծագույն արժեք է ներկայացնում նաև Սարդարապատի հուշահամալիրը:

Արմավիրի մարզը բնակչության բացարձակ թվով գրավում է միջին տեղ, բայց առաջինն է բնակչության խտության ցուցանիշով: Բնակչության ավանդական զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն է:

Արմավիր քաղաքը

Արմավիրի մարզկենտրոնն է Արմավիրը: Նախկինում Արմավիրը կոչվել է Սարդարապատ, ապա Հոկտեմբերյան: Մարզի աբողջ տարածքի նկատմամբ կենտրոնական դիրք ունի, գտնվում է Երևան-Վաղարշապատ-Արագած-Գյումրի կարևոր ավտոխճուղու վրա: Քաղաքում գործում են երկու տասնյակից ավելի արդյունաբերական ձեռնարկություններ, կրթամշակութային ու առողջապահական` մարզային նշանակության հիմնարկներ:Մարզում, ամբողջ երկրում և համայն հայության կյանքում իր բացառիկ նշանակությամբ առանձնանում է Վաղարշապատ (1945-1995թթ. կոչվել է Էջմիածին) քաղաքը: Բացառիկ է նրա հոգևոր մշակութային նշանակությունը: Այդ առումով Վաղարշապատը ոչ միայն համահայաստանյան, այլև համահայկական կենտրոն է: Շնորհիվ այն բանի, որ այստեղ գտնվում է Սուրբ Էջմիածնի Մայր տաճարը:

Երկրի էկոնոմիկայում Արմավիրի մարզի տեղը և դերը որոշող գլխավոր ճյուղը էլեկտրաէներգետիկան է` հանձին Հայաստանում և ամբողջ տարածաշրջանում միակ ատոմային էլեկտրակայանի: Դա գտնվում է մարզկենտրոնից ոչ հեռու, Մեծամոր քաղաքում, որը կառուցվել է ատոմային էլեկտրակայանին սպասարկելու համար:

Որդան կարմիր

Արմավիրի մարզում տարածված է միջատի մի տեսակ, որից հնում ստանում էին «որդան կարմիր» արժեքավոր ներկը:

Արգիշտիխինիլի քաղաքը, որի շրջակայքում հետագայում կառուցվել է Արմավիր քաղաքը, հիմնադրվել է Արգիշտի առաջինի կողմից մ.թ.ա. 776 թ-ին Էրեբունիի հիմնադրումից 6 տարի անց։ Արգիշտիխինիլի նշանակումէ Արգիշտաշեն։

Գտնվելով արգավանդ Արարատյան դաշտում՝ միջազգային քարավանային առևտրային ուղիների խաչմերուկում՝ ժամանակի ընթացքում Արգիշտիխինիլին դառնում է ուրարտական պետության վարչական, տնտեսական ու կրոնական կարևոր բերդաքաղաքներից մեկը։
Մովսես Խորենացին Արմավիրի հիմնադրումը վերագրում է Հայկ Նահապետի թոռ Արամայիսին, այդ պատճառով էլ քաղաքին երբեմն անվանում են Արամայր։ Ըստ Խորենացու՝ Արամայիսն իր համար գետի ափամերձ բարձունքի վրա տուն է շինում։ Արամայիս անվանը ավելացվել է վիր մասնիկը, որը զենդերեն նշանակում է բարձր։ Ստացվում է Արմավիր՝ Արամայիսի բարձր տուն։
Ուրարտական պետության ժամանակ Արմավիր Քաղաքը իր մեծությամբ ու կարևորությամբ մրցում էր Վան մայրաքաղաքի հետ, իսկ ուրարտական պետության անկումից հետո շարունակելով գոյատևել մ.թ.ա. 4-րդ դարի վերջից մինչև մ.թ. 68թ,՝ դարձել է Արարատյան հայկական թագավորության մայրաքաղաքը, ուր և հաստատվել էին Երվանդունիները։
Բագրատունիների իշխանության օրոք Արմավիրը նորից վերելք է ապրում մինչև Զաքարյանների իշխանության ժամանակահատվածը։
Արմավիր քաղաքը ամբողջությամբ ավերվել է մոնղոլների արշավանքների ժամանակ։
Նախքին մայրաքաղաք Արմավիրի տարածքում ներկայումս փռված են Նոր Արմավիր, Հայկավան, Ջրաշեն, Նոր Արտագերս, Նալբանդյան և Արմավիր գյուղերը, իսկ բլրի գագաթին գտնվող քաղաքի միջնաբերդի ավերակները՝ որպես ուխտատեղի պահպանվում են մինչ օրս։

Արարատ

Արարատի մարզի տարածքը եղել է պատմական Հայաստանի Այրարատ նահանգի Ոստան գավառի մի մասը, այն գավառի, որը միջնադարում հայտնի էր որպես մայրաքաղաքների գավառ: Այստեղ էին գտնվում Արտաշատ և Դվին մայրաքաղաքները: Արարատի մարզը սահմանակից է Թուրքիային և Ադրբեջանի կազմում գտնվող Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությանը:

Արարատի մարզի տարածքը որոշակիորեն բաժանվում է երկու մասի` հարթավայրային և լեռնային: Արարատյան դաշտի կլիման խիստ չորային է: Առանձնապես հաճելի է արևոտ, անհողմ, տևական աշունը, երբ հասունանում են այգիների ու դաշտերի բարիքները:
Մարզի լեռնային մեծ մասը զբաղեցնում են Գեղամա լեռների լանջերը և Ուրծի ու Երանոսի լեռները: Այստեղ առանձին կղզյակներով պահպանվում է անտառը, որը հիմնել է հայոց Խոսրով Կոտակ թագավորը, IV դարում: Այդտեղ այժմ կազմակերպվել է Խոսրովի արգելոցը:

Հայկական պետության վերելքների ու անկումների հետ մեկտեղ փոխվել են բնակչության թիվը և կազմը: Հայ բնակչությունը կրկին մեծամասնություն է կազմել 1830-ական թվականներից հետո, երբ տասնյակ հազարավոր հայեր Իրանի Սալմաստ և Խոյ գավառներից վերաբնակեցվեցին Արարատի մարզի ներկա տարածքում: Այժմ բնակչությունը միատարր է, բայց կան նաև ռուսներ, քրդեր ու ասորիներ, որոնք փոքր թիվ են կազմում:

Տարածքի հարթավայրային` փոքր մասում են գտնվում գրեթե բոլոր բնակավայրերը: Մարզի լեռնային մասում բնակչությունը գրեթե բացակայում է: Միայն բարձրադիր գոտում, որն օգտագործվում է որպես ամառային արոտավայր, ամռան երեք-չորս ամիսներին հայտնվում է ժամանակավոր բնակչություն:

Մարզկենտրոն Արտաշատը

Այն գտնվում է Երևան-Գորիս-Ստեփանակերտ ավտոխճուղու վրա, հայոց պատմական մայրաքաղաք Արտաշատից 10 կմ հյուսիս-արևմուտք, որից և ստացել է իր անվանումը:
Արտաշատը Հայաստանի Հանրապետության միջին մեծության քաղաքներից է, որն ունի բազմաճյուղ արդյունաբերություն: Վերջին 3-4 տասնամյակների ընթացքում կառուցվել և գործում են գինու, մրգի պահածոների, հախճապակու, խեցեգործական իրերի գործարանները:
Արարատի մյուս քաղաքներն են` Արարատը, Մասիսը և Վեդին: Արարատը առավել հայտնի է որպես ծանր արդյունաբերության կենտրոն. այստեղ են գտնվում ցեմենտի գործարանը և ոսկու կորզման ֆաբրիկան: Մասիսին և Վեդուն բնորոշ են սննդի և թեթև արդյունաբերության ճյուղերը: Մասիսը նաև խոշոր երկաթուղային ապրանքային կայարան է, որն ունի միջմարզային նշանակություն և սպասարկում է Երևան քաղաքին:

Մարզում բնակվող ազգային փոքրամասնություններից են ասորիները, ռուսները, եզդիները, հույները, քրդերը: Ասորիները մեծ թիվ են կազմում Վերին Դվին և Դիմիտրով համայնքներում: Եզդիների թիվը մեծ է Այնթապ, Մարմարաշեն, Մխչյան, Ռանչպար, Նորամարգ գյուղական համայնքներում: Ազգային փոքրամասնությունները միշտ էլ մարզային և համայնքային իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում են գտնվում: Նրանք ներգրավված են մարզի քաղաքական, տնտեսական, ինչպես նաև կրթության և մշակութային զարգացման գործընթացներում,իսկ հուզող բոլոր տեսակի խնդիրները ստանում են իրենց հնարավոր լուծումները:

Վայոց Ձոր

Վայոց ձորի մարզը ՀՀ մարզերի շարքում տարածքի մեծությամբ գրավում է միջին տեղ, իսկ բնակչության թվով ամենափոքր մարզն է։ Մարզը զբաղեցնում է 2308 քառ.կմ մակերես, հյուսիսից սահմանակից է Գեղարքունիքի մարզին, հյուսիսարևելքից` Արցախին, հարավարևելքից` Սյունիքին, հարավից` Նախիջևանի Հանրապետությանը (Ադրբեջան), արևմուտքից` Արարատի մարզին։

Վայոց ձորը բնակատեղի է եղել վաղնջական ժամանակներից։ Այս փաստի մասին վկայում են պեղումների ընթացքում հայտանաբերված նախամարդու իրերը, բրոնզե դարին վերաբեող դաշույնները, ճարմանդները, ապարանջանները, մատանիները և այլ իրեր։ Ժայռերին հայտնաբերվել են բազում փորագրություններ, որսորդական տեսարաններով և զանազան կենդանիներով։ Իսկ 2008 թվականին միջազգային հնագիտական արշավախմբի կողմից Վայոց ձորում կատարված նոր հայտնագործությունը ևս մեկ անգամ ապացուցեց, որ Վայոց ձորը եղել է բնակատեղի ավելի քան 5000 տարվա վաղեմությամբ։ Արշավախմբի կողմից Թռչունների քարայրում պեղումների արդյունքում հայտանաբերվել է 5500 տարվա հնության կաշվե կոշիկ` տրեխ։ Այն ամենահին կոշիկի նմուշն է, որ երբևէ գտնվել է ամբողջ աշխարհում և այժմ գտնվում է ՀՀ պատմության թանգարանում։ Քարանաձավում հայտնաբերվել են նաև ճզմած խաղողի մնացորդներ և գինու կարասների մի ամբողջ շարք (գինու արտադրամաս)։ Հնարավոր է, որ դա ամբողջ աշխարհում գինու արտադրության ամենահին ցիկլն է։

Մարզն ունի կտրտված մակերևույթ` լայն, խորը ձորերի և բարձր լեռների երկիր է։ Հարևան մարզերի հետ կապող ճանապարհները անցնում են բարձրադիր, դժվարամատչելի և ոլորապտույտ լեռնանցքներով։ Վայոց ձորը Գեղարքունիքի մարզի հետ կապված է Վարդենյաց լեռնանցքով (2410մ), Արարատյան գոգավորության հետ` Զովաշենի (Թուխմանուկի) լեռնացքով, Սյունիքի հետ` Որոտանի լեռնանցքով։ Մարզի կենտրոնով ձգվում է Երևան-Արտաշատ-Եղեգնաձոր–Վայք-Մեղրի–Իրան միջպետական նշանակության մայրուղին։

Բնական պայմանները

Բարձրությունը ծովի մակարդակից տատանվում է 850 մ-ից (Արենի) մինչև 3522 մ (Վարդենիս լեռ)։ Այս մարզին բնորոշ են լանդլաֆտի բազմազանությունն ու ռելիեֆի գոտիականությունն ու կտրվածությունը, որով էլ պայմանաորված է ֆլորայի և ֆաունայի բազմազանությունը։ Առանձնացվում են 3 ենթաշրջաններ` Արփայի գոգավորություն, Վայքի ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթա (ձգվում է հարավում), Վարդենիսի հրաբխային լեռնավահան։ Մարզի արևելյան սահմանը Սյունքի հետ անցնում է Զանգեզուրի լեռնաշղթայի հյուսիսային բարձրադիր գագաթներով։ Վայոց ձորի մարզին բնորոշ են նաև երկրակեղևի սաստիկ ցնցումներ, որի անխոս վկաններն են 735 թ. ավերված Մոզ քաղաքի ավերակները։ Նշենք, որ ըստ պատմական աղբյուրների Մոզ քաղաքը կործանվել է հրաբխի ժայթքումից և երկրաշարժից։

Կլիման աչքի է ընկնում չորությամբ։ Տեղումների քանակը ըստ բարձրության տատանվում է 300-800 մմ, համեմատաբար մեղմ ամառներ լինում են լեռների բարձրադիր հատվածներում։ Բնական հիմնական լանդլաֆտները կիսաանապատներն ու տափաստաններն են։ Տիրապետում են լեռնաշագանակագույն և մարգագետնատափաստանային հողերը։ Մարզի տարածքում հատնաբերվել են պղնձի, տուֆի, մարմարի, կրաքարի, կավի, ավազի, բազալտի, գրանիտի, ֆելզիտի, (Մարտիրոսի ֆելզիտը), կվարցային ավազի և հանքային ջրերի մեծ պաշարներ։ Սակայն մետաղական նշանակության պաշարը դեռ չեն շահագործվել։

Բուսական և կենդանական աշխարհը

Վայոց ձորի մարզի բուսական աշխարհի տեսակային կազմը հարուստ է։ Այստեղ հաշվվում է գրեթե 1650 բուսատեսակ, որոնցից 1500 տեսակը խոտաբույսեր են, որոնց մեջ գերակշռում են դեղաբույսերը։ Մարզն աղքատ է անտառներով (տարածքի 1.6% կամ 3700 հա)։ Սակայն անտառի կազմի մեջ մտնող 150 ծառատեսակները մեծամասամբ արժեքավոր են` հազվագյուտ ու էնդեմիկ տեսակներ են։ Դրանց մեջ կան հատուկ պահպանվող տարածքներ` Հերհերի գիհու նոսրանտառային և Ջերմուկի անտառային արգելավայրերը։ Բնական պայմանների բազմազանությամբ է պայմանավորած նաև հարուստ կենդանական աշխարհի գոյությունը։ ՀՀ–ում գրանցված 460 տեսակի կենդանիներից 225-ը հանդիպում են Վայոց ձորի մարզում։ Դրանցից են բեզոարյան այծը, վայրի ոչխարը` (մուֆլոնը), վայրի խոզը, գորշ արջը, աղվեսը, գայլը, նապաստակը, թռչուններից` լորը, քարակաքավը, անգղերը, արծիվները, ձկնատեսակներից` կարմրախայտը, բեղլուն, կողակը։ Հաճախակի հանդիպում են նաեւ թունավոր օձեր`հայկական իժ, գյուրզա։
Ինչպես բույսերի, այնպես էլ կենդանիների շատ տեսակներ գրանցված են Կարմիր գրքում։ Կենդանիների պահպանման նպատակով ստեղծվել են արգելավայրեր։ Վայոց ձորի մարզում աճում են ծիրանի, բալի, տանձի, դեղձի, խնձորի, խաղողի, սալորի, սերկևիլի, փշատի, ընկույզի բազմաթիվ տեսակներ, բազմաթիվ հատապտուղներ։

Սյունիք

Սյունիքի մարզի տարածքի մեծ մասը կազմում են ժայռերը, լեռնաշղթաները և անդնդախոր ձորերը, որոնց միջով հոսում են լեռնային գետակներ։ Ամենամեծ գետը Որոտանն է։ Սյունիքի միջին բարձրությունը ծովի մակարդակից 2.200 մ է։ Ամենաբարձր լեռնագագաթներն են Կապուտջուղ (3.904), Ծղուկը (3.581), Թրասարը (2594 մ) Մեծ Իշխանասարը (3.550) և այլն։

Սյունիք կամ Սիսական

Ամենաբարձր լեռնագագաթը Կապուտջուղն  է /3904/: Հայտնի են նաև Բաղացսար, Խուստուփ, Մեծ Իշխանասար, Արամազդ, Ծղուկ լեռնագագաթները: Լեռնաշխարհի մարգագետինները, ճոխ արոտավայրերը հարմար են անասնապահության, իսկ գետահովիտները՝ երկրագործության զարգացման համար:
Զգալի տարածք են ընդգրկում անտառները, որոնցից են Մթնաձորը, Սոսու բնական եզակի անտառը:

Անտառներն հարուստ են եզակի բուսատեսակներով և կենդանիներով: Հայաստանի բնական հարստություններով աչքի ընկնող երկրամասերից է Սյունիքը: Հնագույն ժամանակներից այստեղ արդյունահանվել են պղինձ և այլ գունավոր մետաղներ:

Երկրամասն ունի ջրառատ գետեր, որոնցից խոշոր են Որոտանն ու Ողջին:

 Հայաստանում ներկայումս գովազդային ոլորտը կաղում է: Հայաստանում չկա գովազդային գործակալությունների միջեւ մրցակցություն, ինչի արդյունքում էլ Հայաստանում գովազդը չի աշխատում այնպես` ինչպես կայացած գովազդային շուկաներ ունեցող երկրներում: Հայաստանում գովազդի գները շատ էժան են, դա հատկապես վերաբերում է հեռուսագովազդին: Համեմատության համար, նա նշեց, որ եթե հայաստանյան «Հ1ե հեռուստաընկերությունում գովազդի մեկ րոպեի արժեքը մոտ 200 դոլար է, ապա ռուաստանյան «ՕՌՏե-ում այդ գումարը կարող է տատանվել 20 հազարից մինչեւ 1 մլն դոլար: Հայաստանում չկան մեդիա պլանավորողներ, կան մարդիկ, ովքեր գիտեն թե դա ինչ է, սակայն չեն կիրառում: Միաժամանակ, ի տարբերություն Հայաստանի, այլ երկրներում վաճառվում է ոչ թե եթերաժամանակը` րոպեն, այլեւ վաճառվում է ռեյտինգը` գովազդվող ապրանքի պոտենցիալ գնորդի` թիրախի որոշակի քանակը: Չկա նաեւ պրոýեսիոնալ մոտեցում գովազդի բովանդակության, լեզվի եւ էթկայի վերաբերյալ: Եթե այս խնդիրները դժվար է կարգավորել օրենքով, ապա դա կարող է անել գովազդային հանրությունը` համապատասխան օրենսգիրք ընդունելով: Ա. Մարտիրոսյանի խոսքերով, խնդիրն այն է, որ Հայաստանում գովազդ արտադրողները երբեք չեն մրցակցել միմյանց հետ, եւ գովազդային ապրանքներին գնահատականներ չեն տրվել: Չկան չափանիշներ, որոնցով կարելի է դրանք գնահատել: Միաժամանակ, գովազդի պատրաստման համար պետք է համապատասխան կրթություն ունենալ, մինչդեռ միայն այս տարվանից եւ միայն մեկ բուհում է ներկայումս գործում գովազդի ýակուլտետ: Այսինքն, մինչ օրս այս ոլորտին մասնագիտական մոտեցում չի ցուցաբերվել: Առկա խնդիրների պատճառը հայաստայան շուկայի փոքր եւ աշխարհից կտրված լինելն է: Նրա խոսքերով, ներկայումս հայաստանյան գովազդային շուկայում դեռեւս ներկայացված չեն միջազգային հեղինակություն ունեցող գովազդային գործակալներ: Վերջիններիս հայաստանյան շուկան կարող է հետաքրքրել, եթե ոլորտի տարեկան շրջանառությունն անցնի 100 մլն դոլարից: Հայաստանի գովազդային շուկան, ինչպես եւ ողջ բիզնեսը 7 տարի հետ է մոսկովյան բիզնեսից եւ շուկայից: Եթե մսկովյան գովազդային շուկայի ընդհանուր տարեկան շրջանառությունը 8 մլրդ դոլար է, ապա Հայաստանում այդ շուկայի շրջանառությունը մոտ 30 մլն դոլար է, որից 12 մլն դոլարը բաժին է ընկնում արտաքին գովազդին: Հայաստանյան շուկայի շրջանառության այս ցուցանիշը սակայն խիստ մոտավոր է: Նրա դիտարկմամբ, իրականում գովազդային շուկայի մի մասը ստվերում է: Ճիշտ ծավալը հաշվարկելու համար կարելի է հաշվարկել գովազգային պաստառները, որտեղ գովազդ պատվիրելու միջին արժեքը 25 դոլար է, եւ հեռուստատեսային գովազդային եթերաժամանակը: Ճիշտ հաշվարկների դեպքում կարելի է ասել, որ գովազգային շուկայի շրջանառությունը գերազանցում է 100 մլն դոլարը: Նրա տեղեկացմամբ, որոշ միջազգային գովազդային գործակալություններ սկսել են ուսումասիրել հայաստանյան շուկան:

Մեր երկրում սպասարկման ոլորտը պայմանականորեն կարելի է բաժանել երկու մասի։ Առաջինն այն բիզնես միավորներն են, որոնք մասնագիտացված են օտարերկրացիներին (հատկապես տուրիստներին), միջինից բարձր ու բարձր խավի և հանրային ուշադրության առումով կարևոր միջոցառումների և այլն, սպասարկման վրա, իսկ երկրորդը նրանք են, որոնք սպասարկում  են մեզ՝ հասարակ մահկանացուներիս, ու հեռու են թե՛ օտարերկրացիներին, թե՛ միջինից բարձր ու բարձր խավի, և թե՛ հանրային ուշադրության առումով կարևոր միջոցառումները սպասարկելուց։ Առաջին և երկրորդ տեսակների միջև գոյություն ունեն ահռելի տարբերություններ։ Դուք կասեք՝ միգուցե, այդպես էլ պետք է լիներ, եթե հաշվի առնենք, որ առաջին տեսակի բիզնեսներն ահռելի գումարներ են ծախսում պրոֆեսիոնալ թրեյնինգների ու թրեյնինգավարների համար, նույնիսկ ժամանակ առ ժամանակ լավագույն հեռանկարային աշխատակիցներին ուղարկում են արտասահման՝ վերապատրաստելու, կամ արտասահմանից հրավիրում են Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի վարքաբանական տնտեսագիտության մասնկագետի կամ Յելի շրջանավարտ պրոֆեսիոնալի՝ օրական 15.000-ից 20.000 դոլարով։ Նրանք աշխատանքի են ընդունում Ամերիկյան կամ Ֆրանսիական համալսարանի շրջանավարտներին ու մշտապես ձգտում են համալրվել լավագույն կադրերով։ Դե իսկ երկրորդ տեսակի բիզնեսները պարզապես վերապատրաստում են աշխատակիցներին՝ «իրենց ունեցածի չափով»՝ օգտվելով համացանցի ռեսուրսներից, միջին որակի տեղացի մասնագետների տրամադրած թրեյնինգներից, աշխատանքի են ընդունում թրեյնինգ մենեջերի ու «աճեցնում» կազմակերպության զարգացմանը զուգընթաց կամ էլ ինքնուրույն ստեղծում են իրենց սպասարկման կատարողականության առանցքային ցուցիչները (KPI), ապա անցնում դրա իրականացմանն ու վերահսկողությանը։ Այս մի քանի հանգամանքները, հիրավի, ստեղծում են լեգիտիմ փաստարկներ այս երկու տեսակների միջև որակական տարբերությունները արդարացնելու համար։ Սակայն ամեն ինչ այդքան էլ միանշանակ չէ։ 2019 թվականի հուլիսից նոյեմբեր ընկած ժամանակահատվածում անցկացված հարցման արդյուքնում մեզ հաջողվեց բացահայտել հետևյալ գեղեցիկ պատկերը. հարցված տղամարդկանց 97%-ը պատասխանեց, որ սպասարկման ոլորտում առնչվել է նման երևույթի հետ, երբ սպասարկման ոլորտի արական սեռի ներկայացուցիչը վաճառվող ապրանքի կամ ծառայության որակը ապացուցելու համար «քֆուր կամ երդում է կերել», իսկ կանանց 85%-ը խոստովանել է, որ հանդիպել է նման երևույթի, երբ իգական սեռի ներկայացուցիչը «թաղել է ինչ-որ մեկին»՝ կրկին որակը ապացուցելու համար։

Սպասարկման ոլորտը մեր երկրում մշտապես զարգացել է ճնշող հանգամանքների տակ։ Մերչենդայզինգի, ինտեգրացված մարկետինգի, սպասարկման ստանդարտների, կատարողականության առանցքային ցուցիչների (KPI) ներմուծումը և ներդրումը Հայաստանում մշտապես եղել է ցնցումներով, որովհետև ամեն գալիք նորամուծություն պահանջել է նոր մտածելակերպ, նոր մոտեցումներ, սակայն կառուցվել է հնի բազայի վրա, ինչի արդյուքնում ունենք այն, ինչ ունենք։

2019 թվականի հուլիսից-նոյեմբեր ամիսներին սպասարկման ոլորտի վերաբերյալ տեղի ունեցած հարցման արդյունքում մենք ստացանք հետևյալ պատկերը (հարցումը իրականացվել է տարբեր սոցոլոգիական մեթոդներով, այնուհանդերձ, ստորև բերվում են այն հարց-պատասխանները և պարզեցված հետազոտական արդյուքները, որոնք համահունչ են հոդվածի էությանը)։

Տրանսպորտի հինգ հիմնական եղանակ կա՝ երկաթուղային, ավտոմոբիլային, ջրային, օդային և խողովակաշար: Դրանցից յուրաքանչյուրի հարաբերական նշանակությունը կարելի է գնահատել մայրուղիների երկարությամբ, երթևեկության ծավալով, եկամտաբերությամբ և տրանսպորտային հոսքերի պարունակությամբ (փոխադրվող ապրանքների կազմով): Ստորև մենք ավելի մանրամասն կանդրադառնանք տրանսպորտի յուրաքանչյուր տեսակին՝ հիմնվելով այս պարամետրերի վրա:Տրանսպորտի յուրաքանչյուր եղանակի դերը հասկանալու համար օգտակար է համեմատել դրանց եկամուտներն ու երթևեկության ծավալները: Tonnomile-ը բեռնափոխադրումների ստանդարտ ցուցանիշ է, որը պարունակում է տեղեկատվություն ինչպես բեռնափոխադրումների ծավալի (տոննաներով), այնպես էլ հեռավորության (մղոններով) վերաբերյալ: Այս ցուցանիշի արժեքը ստացվում է յուրաքանչյուր ճանապարհորդության ընթացքում բեռի քաշը երթուղու երկարությամբ բազմապատկելով: Թվերը ցույց են տալիս տրանսպորտի յուրաքանչյուր եղանակի երթևեկության աճը և մեկ տոննա մղոնի հաշվով օդային և ավտոմոբիլային տրանսպորտի եկամուտների հարաբերական աճը:Երկաթուղային ցանց. Պատմականորեն, Միացյալ Նահանգների մայրցամաքային շրջաններում բեռնափոխադրումների հիմնական մասը սպասարկվում էր երկաթուղով: Միացյալ Նահանգներում լայնածավալ երկաթուղային ցանցը վաղ ի հայտ եկավ, որը կապում էր երկրի գրեթե բոլոր քաղաքներն ու քաղաքները. Դրանով է բացատրվում այն ​​փաստը, որ մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտը երկաթուղիները միջքաղաքային բեռնափոխադրումների տոննա մղոններով գերազանցում էին տրանսպորտի այլ տեսակներին։ Պատճառը կայանում է նրանում, որ երկաթուղին ապահովում էր խոշոր բեռների խնայողաբար փոխադրումը՝ միաժամանակ առաջարկելով մի շարք լրացուցիչ ծառայություններ, ինչի շնորհիվ գրեթե մենաշնորհային դիրք են գրավել տրանսպորտային շուկայում։ Սակայն պատերազմից հետո սկսվեց ավտոմոբիլային տրանսպորտի բուռն զարգացումը, որը դարձավ երկաթուղու լուրջ մրցակիցը, և վերջինիս հարաբերական տեսակարար կշիռը տրանսպորտի ընդհանուր եկամուտներում և ընդհանուր բեռնաշրջանառության մեջ սկսեց նվազել։1990 թվականին երկաթուղիները կազմում էին միջքաղաքային բեռնափոխադրումների 37,4%-ը՝ արտահայտված տոննա մղոններով։ Ըստ կանխատեսումների՝ 2000-ականներին տրանսպորտի այս տեսակը պետք է մուտք գործի մոտավորապես նույն շուկայական մասնաբաժնով։ Շուկայի հարաբերական մասնաբաժնի այս կայունացումը նշանակալի ձեռքբերում է 1947-1970 թվականների իրավիճակի համեմատ, երբ երկաթուղային տրանսպորտը ծանր անկում ապրեց. 1947 թվականին երկաթուղու մասնաբաժինը տոննա մղոններով ընդհանուր բեռնաշրջանառության մեջ կազմում էր 54,0%, մինչդեռ 1958 թ. այն արդեն 39,2% էր, 1980 թվականին՝ 36,4, իսկ 1992 թվականին՝ 37,0%։ Եկամուտների անկումն էլ ավելի կտրուկ է՝ 1950-ին գրեթե 40%-ից մինչև 20,9% 1982-ին։Երկաթուղիները ժամանակին Միացյալ Նահանգների ամենաերկար տրանսպորտային ցանցն էին, բայց դրանք փոխարինվեցին մայրուղիներով, որոնց շինարարությունը լայնորեն ընդլայնվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո: 1982 թվականին երկրի երկաթուղիները 165000 մղոն էին, իսկ 1989 թվականին այն կրճատվեց մինչև 148000 մղոն՝ Staggers Rail Act-ի ընդունումից հետո երկաթուղիների վերացման կանոնների ազատականացման արդյունքում։Երկաթուղիների կարևորությունը դեռևս որոշվում է երկար հեռավորությունների վրա մեծ քանակությամբ բեռներ արդյունավետ և համեմատաբար էժան փոխադրելու նրանց կարողությամբ: Երկաթուղային փոխադրումները բնութագրվում են բարձր ֆիքսված ծախսերով՝ կապված երկաթուղային գծերի, շարժակազմի, բակերի և պահեստների բաշխման բարձր արժեքի հետ: Որտեղ փոփոխական մասԵրկաթուղիների շահագործման ծախսերը ցածր են. Շոգեքարշից դիզելային լոկոմոտիվների անցումը նվազեցրեց փոփոխական ծախսերը մեկ մղոնի համար, իսկ էլեկտրական լոկոմոտիվների ներդրումը բերում է ծախսերի էլ ավելի մեծ խնայողության: Արհմիությունների հետ նոր համաձայնագրերը կրճատել են աշխատողների թիվը, ինչը հանգեցրել է փոփոխական ծախսերի լրացուցիչ կրճատման։Համեմատաբար վերջերս միտում է ի հայտ եկել երկաթուղային տրանսպորտի մասնագիտացման ուղղությամբ։ Բեռնաշրջանառության հիմնական մասը երկաթուղիներին տրամադրվում է հանքային հումքի (ածուխ, հանքաքար և այլն) արտահանմամբ ջրային ուղիներից հեռու գտնվող հանքահումքային աղբյուրներից։ Երկաթուղային տրանսպորտում հաստատուն և փոփոխական ծախսերի հարաբերակցությունն այնպիսին է, որ միջքաղաքային տրանսպորտը դեռևս շահութաբեր է նրա համար։Վերջին 50 տարիների ընթացքում ԱՄՆ երկաթուղիները մասամբ զիջել են իրենց շուկայական դիրքերը ավտոմոբիլային, ջրային և բեռնափոխադրումների այլ տեսակներին: Այս միտմանը դիմակայելու համար որոշ երկաթուղային ընկերություններ, ինչպիսիք են Union Pacific (UP), ձեռնարկել են մի շարք նախաձեռնություններ՝ հեշտացնելու կառավարումը, բարելավելու գործառնությունները, բարելավելու ծառայությունների որակը և նվազեցնել ծախսերը: UP-ը՝ ԱՄՆ-ի երկրորդ խոշոր երկաթուղային ընկերությունը, սկսեց վերակազմավորումը 1987 թվականին՝ ընդհանուր որակի կառավարման ծրագրերով, որոնք նախատեսված էին հաճախորդների բավարարվածության, ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման, շահութաբերության բարելավման և աճի արագացման համար:Ընկերության առաջադեմ տեխնոլոգիաներին տիրապետելու կարողությունը նրան հաջողակ է դարձրել: Օրինակ՝ հաճախորդների սպասարկման 160 տարածաշրջանային ստորաբաժանումների համախմբումը մեկ միավորի մեջ ազգային կենտրոնհաճախորդների սպասարկում, որը գտնվում է Սենտ Լուիսում: Այս կենտրոնն ամեն օր մշակում է 20 հազար հարցում տարբեր պրոֆիլների՝ պատվերների տեղադրումից մինչև ապրանքների փոխանցման հարցումներ:Ընկերության նորամուծությունների մեկ այլ օրինակ է Օմահայում նոր կենտրոնացված դիսպետչերական կենտրոնի կազմակերպումը։ 100 տարի առաջ պահեստներում տեղավորված կենտրոնը հագեցած է նորագույն տեխնոլոգիաներով և միավորում է տասը տարածաշրջանային դիսպետչերական կենտրոնների գործունեությունը: Կառավարման կենտրոնի յուրաքանչյուր պատի վրա, հավասար երկարությամբ երկարությամբ ֆուտբոլի դաշտ, ամրացվել են մի շարք տեսաէկրաններ, որոնք թույլ են տալիս վերահսկել դիսպետչերի կողմից վերահսկվող տարածքում կատարվող աշխատանքների բոլոր փուլերը։ Պայծառ գունագեղ էկրանները տեղեկատվություն են տալիս գնացքների և երկաթուղային գծերի վիճակի, տեղափոխվող ապրանքների և վերանորոգման բրիգադների գտնվելու վայրի մասին: Գնացքների և դիսպետչերական կենտրոնի միջև հաղորդակցվելու համար օգտագործվում են համակարգիչներ և բջջային հեռախոսներ։ Դիսպետչերական կենտրոնը անմիջական կապ է պահպանում յուրաքանչյուր վարորդի հետ, ինչը թույլ է տալիս կենտրոնի աշխատակիցներին մշտապես տեղյակ լինել բոլոր հարցերին և իրականացնել փոխադրումների օպերատիվ կառավարում։Ավտոմոբիլային տրանսպորտՕդային տրանսպորտԵրկաթուղային տրանսպորտ

Գյուղատնտեսական աշխատանքի գլխավոր միջոցը հողն է:

Հողերի ամբողջությունն անվանում են հողային ֆոնդ, որի կազմում առանձնացվում են գյուղատնտեսական արտադրությունում օգտագործելի գյուղատնտեսական նշանակության հողեր կամ հողահանդակներ և գյուղատնտեսական արտադրությունում չօգտագործվող հողատարածքներ:

Գյուղատնտեսական հողահանդակները կազմում են աշխարհի հողային ֆոնդի շուրջ 30-%­: Ի տարբերություն արդյունաբերության՝ գյուղատնտեսության արտադրությունը կախված է տարվա եղանակներից (բնակլիմայական պայմաններից): 

Օրինակ

Բարենպաստ պայմաններում հնարավոր է տարվա ընթացքում ստանալ մի քանի բերք՝ Եգիպտոսում, Բանգլադեշում, Ինդոնեզիայում, Հնդկաստանում, Բրազիլիայում և այլն:

Բերրիության բարձրացման համար կատարվում են հողերի բարելավմանը (մելիորացիա) նպատակաուղղված բազմաբնույթ աշխատանքներ. չոր հողերի արհեստական ոռոգում, գերխոնավ հողերի չորացում, քարքարոտ հողերի քարամաքրում, ցանքաշրջանառություն և այլն:

Ցանքաշրջանառությունը միևնույն դաշտում մի քանի տարվա ընթացքում զանազան գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ցանքի գիտականորեն հիմնավորված հաջորդական հերթափոխությունն է՝ հողի բերրիությունը պահպանելու նպատակով: 

Ի տարբերություն բուսաբուծության՝ անասնապահությունը շուրջտարյա արտադրություն է, քանի որ գյուղատնտեսական կենդանիների խնամքը և մթերքի (օրինակ` կաթի, ձվի) արտադրությունը չեն դադարեցվում ամբողջ տարվա ընթացքում:

Գյուղատնտեսության ճյուղային կառուցվածքը

Ուշադրություն

Գյուղատնտեսության ճյուղերն են անասնապահությունը և բուսաբուծությունը:

Յուրաքանչյուր երկրի գյուղատնտեսության ճյուղային կառուցվածքը պայմանավորված է տեղական բնական առանձնահատկություններով: Սովորաբար գյուղատնտեսության ճյուղային կառուցվածքում անասնապահության բաժինը գերակշռում է բարձր զարգացած եվրոպական երկրներում (օրինակ` Գերմանիայում կամ Դանիայում), ինչպես նաև զարգացող այնպիսի երկրներում, որտեղ կան ընդարձակ արոտավայրեր, իսկ վարելահողերի տարածքը շատ փոքր է (օրինակ` Մոնղոլիա, Սուդան և Եթովպիա):

Սահմանափակ տարածքի և անբարենպաստ բնակլիմայական պայմանների դեպքում բուսաբուծության համախառն բերքի և անասնապահության արտադրանքի ավելացման մեծ հնարավորությամբ օժտված ուղղություն կարող է ծառայել մշակվող հողի միավոր տարածքից` մեկ հեկտարից ստացվող բերքի` բերքատվության, ինչպես նաև գյուղատնտեսական մեկ գլուխ կենդանուց ստացվող մթերքի` մթերատվության ավելացումը: 

Գյուղատնտեսությունը զարգանում է 2ուղղությամբ՝ էքստենսիվ և ինտենսիվ:

Գյուղատնտեսության էքստենսիվ ուղղություն	Գյուղատնտեսության ինտենսիվ ուղղություն
Արտադրանքի ծավալի ավելացման ուղին նոր հողատարածքների հերկումն է, վարելահողերի մակերեսի ընդարձակումը, անասունների գլխաքանակի ավելացումը:*Գյուղատնտեսության վարման այս եղանակի դեպքում իրականացվում են քանականան փոփոխություններ	Արտադրանքի ծավալի ավելացման ուղին նոր՝ բարձր բերքատու մշակաբույսերի ու բարձր մթերատու կենդանիների, ինչպես նաև տեխնիկայի ներդրումն է, բույսերի պաշտպանությունը գյուղատնտեսական վնասատուներից, հողի պարարտացումը:*Գյուղատնտեսության վարման այս եղանակի դեպքում իրականացվում են որակական փոփոխություններ

Բրնձի մշակությունը Ֆիլիպիններում            Լավանդայի (նարդոսի) մշակությունը Ֆրանսիայում

Զարգացող երկրների գյուղատնտեսական արտադրության զարգացման նպատակով ՄԱԿ-­ի Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպությունն իրականացնում է միջոցառումների մի ամբողջ համալիր, որը ստացել է «կանաչ հեղափոխություն» անվանումը: Դրանցից առավել լայնորեն կիրառվում են նոր, ավելի բարձր բերքատու մշակաբույսերի և բարձր մթերատու կենդանիների ընտրությունը կամ սելեկցիան, ժառանգական հատկանիշների բարելավումը (գենետիկան), պարարտացումը և հողաբարելավումը: Այդ միջոցառումների կիրառման շնորհիվ որոշ երկրներ (օրինակ` Մեքսիկան, Հնդկաստանը, Ֆիլիպինները, Չինաստանը) հասել են գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալի շոշափելի աճի:

Մետալուրգիան Հայաստանի Հանրապետության արդյունաբերության հնագույն և առաջատար ճյուղերից է։ Հայտնի է, որ մետաղի ստացումն անցնում է տեխնոլոգիական մի քանի փուլ՝ սկսած հանքանյութի հանույթից, հարստացումից մինչև մետաղի ձուլումը և գլանվածքի ստացումը։ ՀՀ մետալուրգիական համալիրը բաղկացած է մի քանի ճյուղերից՝ պղնձի, մոլիբդենի, բազմամետաղների և ոսկու։ Մետաղաձուլությունը ՀՀ տնտեսության գերակա ուղղություններից է։ Մեր երկիրն ունի բավարար պայմաններ՝ բարձր արդյունավետ բնապահպանական առումով մաքուր մետալուրգիական բազմաճյուղ արդյունաբերություն զարգացնելու համար։ Այն ամբողջությամբ պետք է հենվի սեփական հանքավայրերի, ինչպես նաև լեռնահանքային արդյունաբերության կուտակած թափոնների օգտագործման վրա։ Սակայն ՀՀ-ում լեռնահանքային արդյունաբերության զարգացման ուղությունները պետք է բացառապես հիմնվեն էկոլոգիական գերծոնների առաջնահերթ հաշվառման վրա։

Գունավոր մետալուրգիան ծանր արդյունաբերության ճյուղ է։ Ընդգրկում է հանքավայրի հետազոտումը, հանքանյութի արդյունահանումը և հարստացումը, գունավոր, հազվագյուտ, թանկարժեք մետաղների և նրանց համաձուլվածքների արտադրությունն ու առաջնային մշակումը, ինչպես նաև բնական ալմաստի հանույթը և արհեստական ալմաստների արտադրությունը։ Զբաղվում է նաև երկրորդային մետալուրգիական հումքի վերամշակմամբ, մետաղների մաքրմամբ, տարբեր մետաղափոշիների, ձուլվածքների, մաքուր-գերմաքուր, ծանր, թեթև, ազնիվ, հազվագյուտ, ցրված, ռադիոակտիվ մետաղների, նրանց աղերի, միացությունների, ուղեկցող քիմիական արտադրանքների, Էլեկտրոդային և խարամասիտալային իրերի, կիսահաղորդիչների և այլ նյութերի արտադրությամբ։

Արդյունաբեության կարևորագույն ճյուղերից է վառելիքաէներգետիկ արդյունաբերությունը: Վառելիքաէներգետիկ արդյունաբերությունն արդյունաբերության բոլոր ենթաճյուղերին, տրանսպորտին, գյուղատնտեսությանը և սպասարկման ոլորտին մատակարարում է էլեկտրաէներգիա և վառելիք, իսկ քիմիական արդյունաբերությանը` հումք:  Վառելիքաէներգետիկ արդյունաբերությունը մեծ ազդեցություն ունի նաև տնտեսության տեղաբաշխման վրա: Աշխարհում արագ աճում է վառելիքի և էներգիայի սպառման ծավալը, քանի որ մի կողմից աճում է բնակչության թիվը, իսկ մյուս կողմից` մեկ շնչի հաշվով սպառվող էլեկտրաէներգիայի քանակը:

Մինչև 20-րդ դարի երկրորդ կեսը գլխավոր վառելիքը եղել է ածուխը, որին բաժին էր ընկնում օգտագործած վառելիքի կեսից ավելին: Այս ժամանակաշրջանն անվանում են ածխային փուլ: 20-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսվել է նավթագազային փուլը. կտրուկ նվազել է պինդ վառելանյութի (ածուխ, տորֆ, վառելափայտ) բաժինը, աճել է նավթի ու գազի բաժինը։

Գազարդյունաբերության զարգացումը սկսվել է` 50­-ական թվականներից։

Գազամուղներով գազը Արևմտյան Սիբիրից հասնում է Արևմտյան Եվրոպա, Կանադայից` ԱՄՆ, Ալժիրից և Լիբիայից Միջերկրական ծովի հատակով՝ Իտալիա, Ֆրանսիա և եվրոպական այլ երկրներ։ Բնական հեղուկացված գազի գլխավոր սպառողներն են Ճապոնիան, ԱՄՆ-­ը և Եվրոպայի որոշ երկրներ: 

Խոսեմ նաև այն էներգիաների մասին,որը ստանում ենք բնության երևույթների կողմից :Դա արևային էներգիան է և քամու կողմից ստացող թներգիան: Արևային էներգիայի համար կան նախատեսվաց էներգետիկ կամ արևային պանելներ (էլեմենտ),իսկ քամու միջոցով կան հողմաղացներ:Երկար ժամանակ հողմաղացները ջրաղացների հետ մեկտեղ միակ մեքենաներն էին, որոնք մարդկությունն օգտագործում էր։ Հետևաբար, այդ մեխանիզմներն օգտագործվում էին տարբեր նպատակներով։

Ավելի քան 350 տեսակ աներևակայելի գույներով և անուշ դայլայլով հիացնող ամենազանազան թռչուններ իրենց բնադրման, հանգրվանի և ձմեռման վայր են ընտրել «Թռչունների արահետում» ընգրկված այս վայրերը: Բիբլիական Արարատ լեռան ստորոտին ծվարած` Արմաշի ձկնաբուծական լճերն ընդհարձակ ջրային տարածքներ են` տեղադրված հարավ-արևմտյան Հայաստանի չորային հատվածում` 10-ից մինչև 100 հա մակերեսով: Տեղանքը գտնվում է կիսաանապատային գոտում և բնորոշվում է իր աղակալած հողերով, սակայն բնական ճահճուտները, ջրանցքները և տաք արտեզյան աղբյուրներն Արմաշը դարձրել են թռչունների դրախտավայր: Տաք, արևոտ օրերին այստեղ անկրկնելի տեսարան կարելի է դիտարկել: Նորաշեն` Սևանա լիճն իր ավազանը լրացնող բազում գետերի համակարգով հանդիսանում է եզակի ջրային տարածք, որը հանգրվանում է չվող թռչուններին իրենց միգրացիոն ժամանակահատվածում: Լիճք արգելավայրը, որը ներառում է փոքր լճակներ և իրենց սնուցող գետը, Սևանա լճի ավազանում ջրաճահճային թռչունների կուտակումների վայրերից մեկն է: Ուրանոցի տարածքում կարելի է տեսնել կիսաանապատից մինչև լեռնային տափաստան հանդիպող գրեթե բոլոր տեսակի կենսամիջավայրեր: Ուղղահայաց ժայռերը, գիհու նոսր անտառը, ցածրաաճ ծառերը, մացառուտները, աղքատ բուսականությամբ պատված լեռների լանջերը գրավում են այն թռչնատեսակներին, որոնց գոյությունը բնորոշվում է խոնավության պակասով: Նորավանքի կիրճը համարվում է Կարևորագույն թռչնաբանական տարածք, որտեղ գրանցվել է ավելի քան 190 թռչնատեսակ, այդ թվթում` հազվագյուտ և անհետացող (Կարմիր Գրքում գրանցված) տեսակներ: Հայաստանի «Թռչունների արահետը» ներկայացնող վահանակների շնորհանդեսի ավարտին Հայաստանի թռչունների պահպանման միությունը (ՀԹՊՄ) նախատեսել է թռչնադիտական էքսկուրսիա, որի ընթացքում հնարավոր կլինի տեսնել այս վայրում բնակվող 200-ից ավելի թռչնատեսակներից մի-քանիսին. Արմաշը Հայաստանում թռչունների ամենամեծ բնակավայրն է, Արևմտյան Ասիայի ամենախոշոր բնակավայրերից մեկը: Ծրագիրն իրականացվում է Մշակույթի նախարարության և ՀԹՊՄ համագործակցությամբ:

https://maphub.net/ կայքում գրանցվելով կազմել հետևյալ քարտեզները:

1. ՀՀ օգտակար հանածոների քարտեզ-նշել հետևյալ օգտակար հանածոների հանքավայրերը. ոսկի, պղինձ, մոլիբդեն, երկաթ, տուֆ, հանքային ջրեր:

Դեղին գույնով նշված է ոսկու հանքավայրը, ինչից էլ և երևում է, որ Հայաստանում կա ոսկու մեկ հանքավայր:
Նարնջագույնով նշված են պղնձի երկու հանքավայրերը:
Կապույտ գույնի նշվածնորը ցույց են տալիս երկաթի հանքավայրերը:
Երկու իրարից ոչ չափազանց հեռու գտնվող հանքերը մոլիբդենի հանքերն են:
Երկնագույնով նշված են հանքային ջրերը:
Նշվածներից ամենաշատ հանքերը սևով նշվածներն են՝ տուֆի հանքերը: