Սարդարապատի ճակատամարտ

Մայիսը մեր ժողովրդի համար խորհրդանշական ամիս է, համազգային մաքառման, պայքարի ու փառահեղ հաղթանակների ամիս: Ավարայր, Սարդարապատ, Շուշի` մայիսյան երեք գոյամարտեր, որ հիրավի բախտորոշ եղան մեր ժողովրդի համար:

Ավելի քան ինը տասնամյակ առաջ Արարատյան դաշտավայրի սրտում` Երևանից ոչ հեռու, մեր ժողովրդի` ցեղասպանությունից մազապուրծ բեկորները կենաց-մահու գոտեմարտ մղեցին եղեռնագործ թշնամու դեմ` հանուն հայրենի երկրի վերջին թիզ հողի ազատության, հանուն ազգի գոյատևության:

Սարդարապատը մեր ժողովրդի անպարտելի ոգու, անկոտրում կամքի և անսպառ զորության հաղթանակն էր: Կարեվեր, գրեթե հոգեվարք ապրող ժողովուրդը օրհասական պահին կարողացավ ժողովել իր վերջին ուժերը և մի բռունցք դարձած վճռական ճակատամարտում անկասելի հարվածով ջախջախեց դարավոր թշնամու բազմահազարանոց բանակը:

Սարդարապատը մեր ժողովրդի միաբանության հաղթանակն էր, բանակի և հասարակության բոլոր խավերի` զինվորի և շինականի, գյուղացու, մտավորականի ու հոգևորականի համերաշխության հաղթանակը: Հերոսամարտի ողջ ընթացքում ճակատը և թիկունքը միաձույլ ամբողջություն էին. հայ ժողովուրդը լիովին զորավիգ էր իր բանակին:

Սարդարապատի փառահեղ հաղթանակը կռեց մեր ողջ ժողովուրդը` հայ զինվորի հաղթական ոգու և բազկի զորությամբ: Հայ զինվորը հաղթեց` իր հաղթանակով ամրագրելով մեր ժողովրդի` ազատ ապրելու, անկախ պետություն ունենալու իրավունքը: Մայիսյան այդ հերոսամարտից 600-ամյա ընդմիջումից հետո վերածնվեց հայոց անկախ պետականությունը` 1918-1920թթ. Հայաստանի Հանրապետությունը: Սարդարապատը մեր ժողովրդի համար համազգային հաղթանակի խորհրդանիշ է, ազատության խորհրդանիշ: Այս դաշտում հնչած խրոխտ մարտակոչի արձագանքն էր, որ հատելով ժամանակային անջրպետը` 1988-ին թևածում էր Արցախի լեռներում` համայն հայությանը ոտքի հանելով նոր հաղթական ազատամարտի: Սարդարապատը մեր գալիք հաղթանակների, մեր ժողովրդի ազատության ու հարատևության գրավականն է:

1917 թվականին Ռուսաստանում կատարված դարակազմիկ իրադարձությունները, որոնք ըստ էության հանգեցրին Ռուսական հզոր կայսրության փլուզմանը, բախտորոշ նշանակություն ունեցան նաև Հայաստանի ու հայ ժողովրդի համար: Երկրի ներսում կատարվող հեղափոխական խմորումների ալիքը արագորեն հասնում էր ճակատ, խարխլում բանակի կարգապահությունը, խիստ նվազեցնում զորքերի մարտունակությունը: Կովկասյան թատերաբեմի ճակատային գիծը, որը 1917թ. աշնանը ձգվում էր Տրապիզոնից Երզնկա, ապա Մուշ և Վանա լճի հարավային շրջանով հասնում մինչև Ռևանդուզ, հուրախություն թշնամու` սկսեց արագորեն քայքայվել: Ռուս զինվորն այլևս չէր ցանկանում կռվել օտար երկրում, չէր ենթարկվում հրամաններին և ձգտում էր օր առաջ լքել հազարավոր զինվորների արյան գնով գրաված դիրքերը և բռնել տունդարձի ճանապարհը:

Ճակատային գծում տիրող անմխիթար իրավիճակը կարգավորելու համար օրախնդիր էր դարձել ազգային զորամասերի շուտափույթ կազմավորումը և նրանցով ճակատային գիծը զանգվածաբար լքող ռուսական զորամասերի փոխարինումը: 1917թ. վերջին սկսվեց Հայկական բանակային կորպուսի կազմավորումը: Կորպուսի հրամանատար նշանակվեց ռուսական բանակի փորձառու զորահրամանատար գեներալ-մայոր Թովմաս Նազարբեկյանը, զինվորական կոմիսար` Դրաստամատ Կանայանը` Դրոն: Կորպուսի անձնակազմը համալրելու համար Հայոց ազգային խորհուրդը կոչ հղեց հայ ժողովրդին. «Այս պատմական օրերին մեզ վիճակվում է մի համազգային առաքելություն: Ծանր է այս առաքելությունը, թերևս վեր է մեր թույլ ուժերից, բայց անխուսափելի է: Ազգային խորհուրդը կոչ է անում համայն հայությանը` ուժերը լարված գործի անցնելու: Այս օրհասական վայրկյանին ամեն հայ, որ խուսափում է իր քաղաքացիական և ազգային պարտքը կատարել, հայրենիքի դավաճան է և իբրև դասալիք` արժանի է խստագույն պատժի»:

1918թ. փետրվարի 10-ին թուրքական զորքերը, խախտելով 1917թ. դեկտեմբերին կնքված Երզնկայի զինադադարի պայմանագիրը, անցան հարձակման և գրեթե առանց դիմադրության հանդիպելու` արագորեն հասան Անդրկովկասի սահմաններին: Դեպի Անդրկովկաս թուրքերի առաջխաղացման համար իրավական խթանիչ դարձավ մարտին ստորագրված Բրեստ-Լիտովսկի խայտառակ պայմանագիրը, ըստ որի` Խորհրդային Ռուսաստանը, արհամարհելով հայ ժողովրդի իրավունքները, Թուրքիային զիջեց ոչ միայն Արևմտահայաստանի ազատագրված տարածքները, այլև կայսրության մաս կազմող Կարսի մարզը` դրանով իսկ թուրքական զորքերի առջև բացելով Անդրկովկասի դարպասները: Հայ ժողովրդի գլխին կախվեց լիակատար բնաջնջման իրական սպառնալիքը:

Առանձին հայկական կորպուսը պաշտպանական դիրքեր գրավեց Կովկասյան ռազմաճակատի առավել ծանր` Օլթի, Սարիղամիշ, Բայազետ, Նախիջևան հատվածում: Անդրկովկասի մահմեդականները հրաժարվեցին կռվել իրենց թուրք հավատակիցների դեմ, իսկ Վրացական կորպուսը, որը դիրքավորվել էր Օլթի-Բաթում հատվածում, գրեթե առանց կռվի հանձնեց Բաթումը: Ըստ էության, երեք տարի մղվող ռուս-թուրքական պատերազմը 1918թ. գարնանը ինքնաբերաբար վերածվեց հայ-թուրքական պատերազմի: Հայ ժողովուրդը մնաց միայնակ թուրքական զորքերի դեմ:

«Ամեն ոք,- այդ օրերին գրել է Արամ Մանուկյանը,- իր մասին է մտածում: Իր երկրի սահմաններից այն կողմ եթե նայող կա, նայում է միայն հանուն իր շահերի: Ոչ ոք ոչ մի մարդ չի ուղարկի տաճկական ճակատ` տուն գնացող ռուսներին փոխարինելու: Հայերով ոչ ոք չի հետաքրքրվում` շոշափելի օգնություն հասցնելու մտքով: Մենակ ենք և պետք է ապավինենք միայն մեր ուժերին` թե՛ ճակատը պաշտպանելու և թե՛ երկրի ներսը կարգ հաստատելու համար»:

Ապրիլի վերջին, Անդրկովկասյան կառավարության կարգադրությամբ, Կարսը առանց կռվի հանձնվեց թուրքերին: Կարսի անկումն այնքան անակնկալ էր, և այնպիսի խուճապ առաջացրեց թե՛ նահանջող զորքերի և թե՛ ընդհանրապես ժողովրդի մեջ, որ չհաջողվեց լուրջ դիմադրություն կազմակերպել առաջ մղվող թշնամու դեմ:

Կարսի գրավումից հետո թուրքական հրամանատարությունը կատարեց ուժերի նոր խմբավորում: 6-րդ և 1-ին բանակային կորպուսներից և մի շարք այլ զորամասերից կազմավորվեց, այսպես կոչված, «Կարս» խմբավորումը` Յաղուբ Շևքի փաշայի հրամանատարությամբ: Խմբավորման հիմնական նպատակն էր գրավել ամբողջ Արևելյան Հայաստանը, ապա Թիֆլիսը և ապահովել արշավը դեպի Բաքու և Անդրկասպյան երկրներ: Յաղուբ Շևքի փաշան իր խմբավորումը բաժանեց չորս զորախմբի, որոնք Ալեքսանդրապոլից պետք է շարժվեին համապատասխանաբար դեպի Վորոցովկա, Ղարաքիլիսա, Ապարան և Սարդարապատ:

«Ալեքսանդրապոլ-Վորոցովկա, Ալեքսանդրապոլ-Ղարաքիլիսա, Ալեքսանդրապոլ- Ապարան, Ալեքսանդրապոլ- Սարդարապատ չորս ուղղություններն էլ իրարից բաժանված են լեռներով, հետևաբար դիվիզիաները պետք է հարձակվեին մեկը մյուսից անկախ: Այն ժամանակվա կապի միջոցների պայմաններում հիշյալ զորախմբերի գործողությունների կոորդինացիան վերին աստիճանի դժվարին գործ էր: Սա հենց թուրքերի հարձակման թույլ կողմն էր: Հայերը հնարավորություն ունեին թուրքերին ջախջախել առանձին-առանձին» (Ա. Հարությունյան):

♦♦♦

Թուրքական զորքերի առաջխաղացումը շարունակվում էր: Մայիսի 15-ին ընկավ Ալեքսանդրապոլը: Բացվեց դեպի Արևելահայաստանի սիրտը` Արարատյան դաշտավայր տանող ճանապարհը: Այլևս նահանջի տեղ չկար. թիկունքում ամենայն հայոց սրբավայրն էր` Էջմիածինը, ապա Երևանը և մի բուռ անպաշտպան ժողովուրդ, որը նահանջի դեպքում դատապարտված էր անխուսափելի կործանման: Արարատյան դաշտում արդեն զգալի էր ժանտ հրեշի մահաբեր շունչը, որ երախը բաց սողում էր առաջ` կուլ տալու մեր բիբլիական երկրի վերջին թիզ հողակտորը: Եվ մարդկության բնօրրանում անհիշելի ժամանակներից ապրող ու արարող ժողովրդի համար 1918-ի մայիսյան զարթոնքը կդառնար վերջինը:

Երևանում, համատարած հուսալքության պայմաններում, գերիշխում էր քաղաքը թողնելու և դեպի Սևանի ավազան նահանջելու մտայնությունը: Բարեբախտաբար ոչ բոլորն էին համակված այդպիսի խուճապային, պարտվողական տրամադրություններով: Շարունակական նահանջի ախտի դեմ առաջինը կտրական ընդվզեց Գևորգ Ե կաթողիկոսը, որը մերժեց Ս. Էջնիածինը թողնելու և Սևանա կղզում ապաստանելու առաջարկը. «Ասացեք հայ բանակին, որ ես տեղիցս չեմ շարժվում: Ես չեմ թողնում Ս. Էջմիածինը: Եթե մեր զինվորները նրան չեն կարողանում պաշտպանել, և թուրքերը մտնելու են Ս. Էջմիածին, իմ դիակը պիտի գտնեն Ս. Իջման սրբավայրում»:

Այդ բախտորոշ ժամանակահատվածում Երևանի Ազգային խորհրդի նիստում հարց բարձրացվեց Երևանը թողնելու, Սևանի ավազան նահանջելու և այնտեղից դիմադրություն կազմակերպելու մասին: «Արամն ուժգնորեն հարվածեց սեղանին և նշեց. «Երևանը չենք դատարկի և պետք է կռվենք, դիմադրենք թշնամուն մինչև վերջին մեր կաթիլ արյունը, մինչև վերջին գնդակը»: (Ա. Ասրյան):

Ճակատամարտի նախօրեին գեներալ Մ. Սիլիկյանը և Դրոն այցելեցին Արամին և իրենց համերաշխությունը հայտնեցին հակառակորդին վճռական հակահարված տալու հարցում:

Այսպես կազմավորվեց այն եռյակը, որը վճռորոշ դեր պետք է խաղար հետագա իրադարձություններում:

Այդ օրհասական պահին հրաշք էր պետք, և հրաշքը կատարվեց. հայության մեջ կրկին արթնացավ Հայկյան ազատատենչ ոգին: Ազատություն կամ մահ. այլ ելք չկար: Եվ դեռ երեկ հուսալքված ու ջլատված ժողովուրդը հուսավառված ու կորովի ելավ պայքարի այն գիտակցությամբ, որ սա թերևս հայության վերջին, վճռորոշ կռիվն է: Մայր տաճարի զանգերը այդ օրերին անընդմեջ ղողանջում էին, և այդ ղողանջը, իբրև մարտակոչ, տարածվում էր Արարատյան դաշտավայրի բոլոր անկյուններում:

«Երևանի ամբողջ հայ ժողովուրդը վճռել է դիմադրել: Դիմում ենք բոլոր հայ սպաներին, որպեսզի նրանք գան և կամավորական խմբերի գլուխն անցած ընդառաջեն թշնամուն: Ովքեր ցանկանում են ղեկավարի, առաջնորդի դեր ստանձնել, թող դիմեն Երևանի Ազգային Խորհուրդ հենց այսօրվանից: